1547 - 1619

Johan van Oldenbarnevelt

Tegenstellingen in de Republiek

Nadat de Noordelijke Nederlanden zich hebben losgemaakt van Filips II, vormen ze zich om tot een republiek. Raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt maakt deze staatsvorm tot een succes, iets dat in die tijd nog bijna geen land gelukt is.

Periode
Tijd van ontdekkers en hervormers

Hoofdlijnen
Wie bestuurt er?

Ontstaan van de Republiek
Nadat de Noordelijke Nederlanden koning Filips II niet langer als vorst erkennen, lukt het niet om een nieuwe vorst te vinden. In 1588 besluiten de Staten-Generaal, als de vertegenwoordiging van de opstandige gewesten, om zelf de soevereiniteit op zich te nemen en de regering te vormen van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Er zijn enkele andere republieken, zoals Venetië en Genua, maar in een tijdperk waar vorsten juist steeds meer de absolute macht zoeken, blijft dit een ongewone staatsvorm.

Belangrijkste ambtenaar van Holland
De in Amersfoort geboren Johan van Oldenbarnevelt weet snel carrière te maken in het gewest Holland. Hij is de vertrouwenspersoon van stadhouder Willem van Oranje. In 1586 wordt hij raadpensionaris (ook wel aangeduid als landsadvocaat) van de Staten van Holland, hun belangrijkste ambtenaar. Hij maakt van de Republiek een goed functionerend geheel.

Omdat het rijke Holland het meeste geld inbrengt, heeft het ook de grootste stem in de Republiek. Oldenbarnevelt zorgt ervoor dat hij de spil wordt van de Staten-Generaal. Onder zijn leiding kunnen de Staten-Generaal effectief belastingen heffen en een geslaagd offensief uitvoeren tegen Spanje. Hij sluit politieke compromissen en als dat niet lukt gebruikt hij omkoping, dreigementen en militaire macht tegen zijn tegenstanders. Ook neemt hij het initiatief tot de oprichting van handelsorganisatie de Vereenigde Oostindische Compagnie. Oldenbarnevelt functioneert als een soort minister-president, minister van Financiën en minister van Buitenlandse Zaken tegelijk. Hij geniet groot respect in binnen- en buitenland en wordt gezien als de sturende kracht van de Republiek.

Conflict en onthoofding
Op den duur krijgt Oldenbarnevelt te maken met een concurrent: stadhouder prins Maurits, zoon van Willem van Oranje. Een stadhouder (dat betekent letterlijk plaatsvervanger) wordt benoemd door de vorst om namens hem te regeren, maar omdat een republiek geen vorst heeft vervalt deze oorspronkelijke taak. Formeel gezien is de stadhouder slechts dienaar van de Staten-Generaal. Maar als hoog edelman en opperbevelhebber van de strijdkrachten steekt Maurits ver uit boven alle andere bestuurders.

Lange tijd bloeit de Republiek onder hun gezamenlijke gezag. Oldenbarnevelt richt zich op de politiek en Maurits beperkt zich tot zijn militaire taken – het lijkt de perfecte samenwerking. Maar na 1600 komen ze regelmatig met elkaar in conflict. Maurits wil oorlog blijven voeren tegen Spanje, terwijl Oldenbarnevelt een wapenstilstand tekent, het Twaalfjarig Bestand (1609-1621).

Ook wil de raadpensionaris geloofsruzies binnen de protestantse kerk voorkomen. Hij blijkt bereid om dat met legertroepen af te dwingen. Daarmee begeeft hij zich op het terrein van de stadhouder. Maurits voelt zich hierdoor bedreigd en neemt Oldenbarnevelt zijn macht af. Uiteindelijk laat hij hem arresteren. De raadpensionaris wordt – tot zijn eigen verbijstering – ter dood veroordeeld wegens hoogverraad. Op 13 mei 1619 wordt Oldenbarnevelt onthoofd op een schavot voor de Ridderzaal in Den Haag. Extra dramatisch voor hem is het feit dat zijn veroordeling in gang is gezet door de zoon van zijn held Willem van Oranje.

Dankzij Oldenbarnevelt wordt de Republiek een van de voornaamste mogendheden binnen Europa. De Staten-Generaal en de stadhouders van het Huis van Oranje blijven echter nog tot 1795 strijden om de macht.

Weg met Filips de Tweede!

Sinds 1555 heerst de Spaanse koning Filips de Tweede, zoon van Karel de Vijfde, over de Nederlanden. Die bestaan uit verschillende gewesten (provincies). Daar klinkt steeds meer protest tegen de manier waarop Filips het land bestuurt. Samen komen ze in opstand, met Willem van Oranje als hun leider. Weg met die Spaanse tiran!

De Staten-Generaal, de leiders van de gewesten, ondertekenen in 1581 het ‘Plakkaat van Verlatinghe’. Daarin schrijven ze dat ze Filips niet meer erkennen als hun koning. Ze verlaten hem. Ze willen een koning die de Nederlandse gewesten en steden meer rechten geeft. Maar waar vind je zo snel een koning? Willem van Oranje kan het niet doen. Hij moet zich verschuilen, want wie hem vermoordt krijgt van Filips 25.000 gouden dukaten. In 1584 wordt Willem van Oranje in opdracht van Filips de Tweede doodgeschoten. Maar de opstandelingen zijn niet voor één gat te vangen… ze kiezen de republiek als staatsvorm.
Uniek in Europa

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden bestaat uit Holland, Zeeland, Groningen, Utrecht, Friesland, Gelderland en Overijssel. Elk gewest bestuurt zichzelf. Soms komen de leiders van de gewesten (de Staten-Generaal) bij elkaar op het Binnenhof in Den Haag. Het zijn allemaal rijke, protestantse mannen. Katholieke kerkdiensten zijn officieel verboden.

De vroegere Nederlanden zijn nu in twee delen uiteengevallen. De noordelijke Republiek en de zuidelijke Nederlanden: het huidige Brabant, Limburg en Vlaanderen. Hier hebben de katholieke Spanjaarden nog de macht. Protestanten zijn niet veilig, ze worden vervolgd. Veel mensen uit steden als Antwerpen en Gent vluchten daarom naar het protestantse noorden.
Vluchtelingen brengen groei

Tussen 1572 en 1630 vluchten ruim 100.000 protestanten uit de zuidelijke Nederlanden naar de Republiek. De migranten komen vooral naar de Zeeuwse en Hollandse handelssteden. Ze nemen geld mee en handelscontacten. Zij helpen Nederland rijker en rijker worden. Ook veel Franse protestanten vluchten naar Nederland.

Vaklieden en mensen met een groot handelsnetwerk worden met open armen ontvangen – ze kunnen de stad immers rijker maken. Maar er is ook angst voor concurrentie. Amsterdamse kooplieden proberen de Antwerpenaren bijvoorbeeld buiten de handel te houden. Maar al is er weerstand, de vluchtelingen uit het zuiden zijn belangrijk voor de groei van de welvaart en de bloei van de kunsten. De rijkdom van de 'Gouden Eeuw' is voor een belangrijk deel aan hen te danken.
Strijd om de macht

In de provincie Holland hebben twee mannen veel macht. Johan van Oldenbarnevelt is de raadspensionaris – een soort minister-president of baas van de regering. En dan is er Maurits, de stadhouder. De stadhouder is altijd iemand van de familie Van Oranje-Nassau, dus een ver familielid van koning Willem-Alexander. Maurits is ook de baas van het leger.

Maurits, zoon van de vermoorde Willem van Oranje, is nog maar 17 als hij stadhouder wordt. Hij vecht met succes tegen de Spanjaarden. Ondanks de oorlog groeit de welvaart in de Republiek. In 1602 wordt de Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht en bloeit de handel in kostbare producten uit Azië. Raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt wil een wapenstilstand met Spanje. De oorlog kost veel geld en is niet goed voor de handel en welvaart. Maar legerleider Maurits wil liever doorvechten tegen de Spanjaarden.
Maurits wint

Van Oldenbarnevelt sluit tegen de wil van Maurits in 1609 tijdelijk vrede met de Spanjaarden: het Twaalfjarig Bestand. Maurits en Van Oldenbarnevelt krijgen steeds meer ruzie. Maurits wil nog steeds doorvechten. En dan hebben ze ook nog eens ruzie over het geloof. Al zijn ze allebei protestant, ook binnen die kerk zijn er verschillende ideeën.

Als Van Oldenbarnevelt zich teveel met het leger gaat bemoeien en de macht van Maurits kleiner maakt, wordt de stadhouder zo kwaad dat hij Van Oldenbarnevelt laat arresteren. Hij beschuldigt de bejaarde raadspensionaris van hoogverraad. In 1619 wordt Van Oldenbarnevelt op het Binnenhof in Den Haag in het openbaar onthoofd, 72 jaar oud.
Oorlog te land en ter zee

In 1621 is het gedaan met de tijdelijke vrede. De oorlog met Spanje barst weer los - niet alleen in de Republiek, maar ook overzee. De VOC voert dan al bijna 20 jaar oorlog in Azië tegen Spanje en andere Europese landen. Nu komt er een compagnie die het staatsmonopolie krijgt in West-Afrika en Noord- en Zuid-Amerika: de West-Indische Compagnie.

De belangrijkste reden voor de oprichting van de West-Indische Compagnie is kaapvaart op de Spanjaarden, die met schepen vol zilver uit hun koloniën in West-Indië terugkomen. Ook wil de Republiek koloniën stichten in West-Indië. Ze verovert Brazilië en gaat zich bezighouden met het vervoer en de handel in tot slaaf gemaakten.
De oorlog voorbij

Pas in 1648 wordt het eindelijk echt vrede. Tachtig jaar na het begin van de Opstand tekenen de Nederlanden en Spanje de Vrede van Münster, genoemd naar de Duitse stad waar het vredesverdrag is ondertekend. De Republiek der Nederlanden is vanaf nu officieel een onafhankelijke staat.
Het rampjaar 1672

Ruim 20 jaar na de Tachtigjarige Oorlog wordt de Republiek van vier kanten aangevallen: door Engeland, Frankrijk en de Duitse bisdommen Keulen en Münster. De machtigste man van de Republiek, raadspensionaris Johan de Witt, krijgt de schuld. Hij heeft het stadhouderschap – waar ook het leger onder valt – afgeschaft. Maar een groot deel van het volk (de orangisten) wil een sterke stadhouder: Willem III van Oranje. Die zal de Republiek redden.

Johan de Witt overleeft een moordaanslag, maar kan niet verhinderen dat de Staten van Holland Willem III tot stadhouder benoemen. Johans broer Cornelis wordt beschuldigd van een moordaanslag op Willem III en gevangen genomen. Zonder bewijs en na zware mishandeling wordt hij veroordeeld tot verbanning: hij moet het land verlaten. Als Johan hem komt ophalen uit de gevangenis, worden de broers door woedende burgers wreed vermoord. Lichaamsdelen worden van de lijken afgesneden en verkocht. Wie zat hierachter? Was het Willem III? Het is nooit bewezen…
Het einde van de Republiek

De Republiek overleeft met moeite het rampjaar 1672. De Nederlandse vloot onder leiding van Michiel de Ruyter verslaat de Engels-Franse vloot. En de nieuwe stadhouder Willem III weet aan land de vijand te verdrijven. Maar de gouden tijden van de Republiek zijn definitief voorbij: het is crisis.

Vanaf 1700 gaat het steeds slechter met de Republiek. Het leger is verzwakt door alle oorlogen en de handel loopt terug door buitenlandse concurrentie. Heel langzaam komt ook een andere beweging op gang: die van de burgers. Zij zijn het zat om altijd te gehoorzamen aan de machthebbers en aan de kerk. Kritische burgers verenigen zich en noemen zich patriotten. Ze geloven in de idealen van de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Maar Frankrijk, waar Napoleon aan de macht is, maakt zich op voor de aanval. Na ruim twee eeuwen komt er in 1795 een einde aan de Republiek der Nederlanden. De Fransen grijpen de macht.