1632 - 1677

Spinoza

Op zoek naar waarheid

In zijn eigen tijd stuit Spinoza’s gedachtegoed op veel weerstand. Hij vindt dat de natuur, alles wat bestaat, een verschijning van God is, dus ook de mens zelf. Voor zeventiende-eeuwers is dat een schokkende boodschap. Spinoza wordt nu gerekend tot de invloedrijkste filosofen van het westerse denken.

Periode
Tijd van regenten en vorsten

Verstoten
Benedictus de Spinoza wordt in 1632 in Amsterdam geboren als Baruch d’Espinoza, zoon van uit Portugal gevluchte Joodse ouders. Hij krijgt een joods-religieuze opvoeding. Thuis spreekt hij Portugees, daarnaast leert hij Nederlands, Spaans, Hebreeuws en Latijn, de taal waarin hij later zal schrijven. Hij is geïnteresseerd in filosofie en laat zich al vroeg kritisch uit over traditionele joodse standpunten. De joodse Bijbel, de Thora, is in zijn ogen een product van de menselijke fantasie. Ook wil hij zich niet houden aan de strenge uiterlijke eisen en voorschriften van de joodse traditie. Op 23-jarige leeftijd wordt hij verstoten uit de joodse gemeenschap. Daardoor mag zelfs zijn familie niet meer met hem omgaan. Hij vertrekt noodgedwongen uit Amsterdam naar Rijnsburg en verhuist later naar Den Haag. Hij verdient de kost met het slijpen van brillenglazen en lenzen voor microscopen, onder meer voor Christiaan Huygens.

Tolerantie
Spinoza is niet de enige die afstand wil nemen van vaststaande denkbeelden en hij krijgt steun van verschillende aanhangers, die zich net als hij losmaken van filosofische en godsdienstige tradities. In zijn Tractatus theologico-politicus geeft Spinoza in 1670 een aanzet tot een vrijere uitleg van de Bijbel. Hij spreekt zich uit voor de democratie en wijst op het grote belang van principiële tolerantie en vrijheid van meningsuiting. Spinoza brengt de Tractatus anoniem uit, want hoewel er in de Republiek meer ruimte is voor kritische denkbeelden dan in omringende landen, moet hij toch voorzichtig zijn.

Spinoza schrijft en publiceert tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk, een periode waarin de spanningen tussen Oranjegezinden en staatsgezinden oplopen en de sfeer grimmiger wordt. Het Rampjaar 1672 is het dieptepunt. Raadpensionaris Johan de Witt wordt samen met zijn broer Cornelis gelyncht door een Oranjegezinde menigte, zonder dat de autoriteiten daartegen optreden. Het schokt Spinoza zo diep dat hij een papier naar de plek wil brengen met de tekst ‘ultimi barbarorum’ (‘ergste barbaren’). Zijn huisbaas en vriend houdt hem tegen en redt zo misschien wel zijn leven.

Meesterwerk
Spinoza’s hoofdwerk, de Ethica, wordt vlak na zijn dood uitgegeven. Hierin beschrijft hij hoe mensen verlichting van hun lijden kunnen vinden; het boek heeft dus een praktisch doel. De mens moet leren inzien dat God niet buiten zijn schepping staat, maar dat alles wat bestaat – ook de mens zelf – een verschijning is van God. Voor Spinoza zijn God en natuur twee namen voor dezelfde werkelijkheid. Aan God kun je geen menselijke eigenschappen toekennen, zoals gebruikelijk is in de joodse en christelijke traditie. Spinoza neemt daarmee afstand van het idee dat God straffend kan optreden of een goede vader kan zijn.

Spinoza streeft altijd objectiviteit na. Dat is ook te zien aan de vorm waarin hij zijn werk giet. De Ethica is opgezet als een meetkundig systeem, waarbij Spinoza gebruikmaakt van definities en stellingen. Door de geschiedenis heen klaagden veel lezers dat het boek daardoor zo moeilijk te lezen is. Maar dan heeft Spinoza toch het laatste woord, want de laatste zin van zijn Ethica luidt: ‘Alles wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam.’

Vrijheid van meningsuiting
Spinoza overlijdt in 1677 in Den Haag aan een longziekte die het gevolg is van zijn werk als lenzenslijper. Hoewel zijn gedachtegoed in de zeventiende eeuw als gevaarlijk wordt beschouwd, krijgt zijn werk in de eeuwen daarna veel internationale waardering. Zijn ideeën over de vrijheid van denken en van meningsuiting zijn belangrijk geweest voor de moderne democratie.

Baruch de Spinoza

Dit is Spinoza, een van de belangrijkste filosofen van Nederland. Hij leefde in de Gouden Eeuw.

Geef toestemming voor cookies om externe inhoud weer te geven. Cookie-instellingen wijzigen
Spinoza was Joods

Spinoza wordt in 1632 geboren in Amsterdam. Zijn ouders zijn Joden uit Portugal. Ze zijn gevlucht, omdat ze in Portugal niet voor hun geloof mochten uitkomen. In Amsterdam kon dat wel. Spinoza wordt op de joodse manier opgevoed: hij leest veel in de Thora (de joodse bijbel), en houdt zich aan de joodse regels.

Maar al snel komt Spinoza in opstand tegen de joodse leer en de strenge regels rondom eten, drinken en bidden. Zijn leermeesters, de rabbi's, zijn erg ongerust over deze 'godslasterlijke handelingen' van de jonge Spinoza.
Als Spinoza 24 jaar is, wordt hij uit de Joodse gemeenschap verbannen. Hij mag niet langer in de synagoge komen, en andere joodse mensen mogen niet langer met hem omgaan. Vier jaar later verhuist hij van Amsterdam naar Rijnsburg.
Filosoof

Spinoza is een filosoof. Dat is iemand die overal over nadenkt. En dan niet zomaar een beetje, nee, hij denkt heel goed over dingen na. Over ingewikkelde dingen, maar ook over hele normale dingen.

Filosofen proberen normale dingen weer op een nieuwe manier te bekijken. Dat doen ze door vragen te stellen. Waarom vinden we regen zo vervelend, bijvoorbeeld? Of waarom vindt bijna iedereen een cavia veel leuker dan een slang? Als je echt goed over dingen nadenkt, ga je misschien anders over iets denken. Misschien vind je dan juist een slang een leuk huisdier, omdat niemand anders die heeft!
Zo probeert Spinoza ook over allerlei dingen na te denken. Over de mensen, over hoe mensen met elkaar omgaan, over God en over de regering. Hij dacht daar anders over dan de meeste mensen. Omdat Spinoza's ideeën zo anders waren moest hij zijn boeken schrijven onder een schuilnaam.
Vrije wil?

Spinoza denkt op een bijzondere manier na over mensen. Dat hoort bij een filosoof. Alle mensen zijn gelijk, zegt Spinoza. Nu vinden we dat heel gewoon, maar in de tijd van Spinoza vonden mensen dat niet. En Spinoza bedenkt nog een filosofie over de mens. Hij zegt: mensen kunnen eigenlijk niet zelf kiezen, ze hebben geen 'vrije wil'.

Spinoza zegt: je lichaam bepaalt wat jij moet doen. Als jij bijvoorbeeld heel erg dorst hebt, dan moet je drinken. Je kunt niet zeggen: 'ik heb nu even geen zin om te drinken', want als je dat blijft doen, dan ga je dood. Je moet dus naar je lichaam luisteren. Je denkt wel dat je zelf kiest wat je doet, maar eigenlijk kiest je lichaam dat voor je.
Vrijheid van meningsuiting

Spinoza vindt het heel belangrijk dat iedereen mag zeggen wat hij vindt. Als iedereen mag zeggen wat hij vindt of denkt, dan noemen we dat 'vrijheid van meningsuiting'. Tegenwoordig vinden wij dat heel gewoon maar in de tijd van Spinoza was dat niet zo.

In de tijd van Spinoza was het soms zelfs gevaarlijk om te zeggen wat je vond. Je kon er voor in de gevangenis komen.
Omdat Spinoza's ideeën zo anders waren moest hij zijn boeken schrijven onder een schuilnaam. Anders zou ook hij in de gevangenis kunnen komen. Spinoza maakte zich hier heel boos over. Hij vindt dat je alles tegen elkaar mag zeggen zolang je de andere persoon maar geen lichamelijke schade toebrengt. Spinoza vindt vrijheid van meningsuiting zo belangrijk, omdat hij vindt dat alle mensen gelijk zijn. Als je allemaal gelijk bent, moet je ook allemaal dezelfde rechten hebben. Het zou oneerlijk zijn als de één wel mag zeggen wat hij vindt en de ander niet.
Daarom was Spinoza ook voor de democratie. Niet één iemand of een paar mensen moeten bepalen wat er met een land gebeurt, de meerderheid van de mensen moet dat kunnen bepalen.
God volgens Spinoza

Dit is één van de boeken die Spinoza schreef. Het heet Ethica. Spinoza schrijft daarin hoe hij over God denkt. Dat is heel anders dan de meeste mensen in zijn tijd.

Volgens Spinoza is God niet iemand die boven de wereld staat en mensen beloont of straft.
Nee, God ís de wereld. De natuur, de dieren, de mensen: alles is God. En God is alles. Daarom moeten mensen voorzichtig en goed met elkaar en met de natuur omgaan. En een mens is niet beter dan een dier. Want allebei zijn ze een stukje van God. En jij bent ook niet beter dan iemand anders, want je bent allebei een stukje van God.
De meeste mensen in de tijd van Spinoza vonden dat je helemaal niet zo over God mocht denken en praten. Met die ideeën kon je in de gevangenis komen, of erger. Daarom werd zijn boek Ethica pas gedrukt na Spinoza's dood.
Spinoza nu

Dit is een biljet van duizend gulden. De gulden was vroeger het betaalmiddel in Nederland. Er staat een portret van Spinoza op. Het laat zien hoe belangrijk we hem vinden in Nederland: hij kreeg zelfs een afbeelding op een bankbiljet!

We vinden Spinoza nu nog steeds een belangrijke filosoof. Spinoza´s ideeën hebben veel invloed in Nederland en ook in veel andere landen. Nu is er bijvoorbeeld wél vrijheid van meningsuiting. En we mogen net zo over God denken als Spinoza deed of zoals je zelf denkt. Ook al is dat anders als anderen. Ook worden Spinoza´s ideeën en boeken nu nog veel gebruikt door filosofen uit de hele wereld.