Boermarken en willekeuren

Boermarken
Veel dorpen in Westerwolde die op de zandgronden lagen, werden esdorpen genoemd. De es lag aan de rand van het dorp waar iedere boer zijn eigen akkers had. Om de gewassen te beschermen tegen dieren, werden rond een es houtwallen aangelegd. Buiten de essen lagen de weide- en heidegronden die gemeenschappelijk werden gebruikt. Deze werden afgebakend door de markegrens, vaak een sloot of steen. Men noemde dit de "markegronden".
Het woord marke komt van ‘marca’ en betekent grens.
Een boermarke werd ook wel boerschap of markgenootschap genoemd. Een boermarke gaat terug tot de middeleeuwen. Toen begonnen boeren al samen te werken bij het beheer en gebruik van de gemeenschappelijke eigendommen, zoals wegen, sloten en weidegronden in en rondom de esdorpen.

Eigenerfden
Niet iedere boer bezat dezelfde hoeveelheid grond. Hoe meer grond je bezat des te meer had je in het dorp te vertellen als er afspraken moesten worden gemaakt. Eén aandeel in het gemeenschappelijk bezit werd een mollewaar genoemd. Hoe meer mollewaren je bezat des te groter je invloed in het dorp. Boeren die minstens vier mollewaren in bezit hadden werden eigenerfden genoemd. Hoeveel grond dat precies was verschilde per dorp. Als je in Sellingen vier mollewaren bezat, werd dat beschouwd als een volle erve, een vol boerrecht. Met een vol boerrecht kon je meebeslissen over de regels van het dorp. Een mollewaar was in Sellingen gelijk aan ongeveer zeven hectare (70.000 m2). Als je dus een vol boerrecht had in Sellingen, had je 280.000 m2 grond. In het dorp Sellingen waren zeven volle boerenerven, dus zeven personen die de regels in het dorp bepaalden. In Onstwedde waren acht mollewaren nodig om een vol boerrecht te krijgen. .

Willekeur
De regels die in een dorp waren afgesproken, werden dus vastgelegd in een willekeur. In het Westerwolds Landrecht was al in 1470 vastgelegd, dat de eigenerfden per marke regels mochten instellen voor allerhande plaatselijke zaken die niet geregeld waren in het Landrecht. Dat had onder andere betrekking op het gebruik van gronden die niet in privé bezit waren, maar wel door iedereen gebruikt werden. Besluiten werden door de eigenerfden met 2/3 meerderheid genomen. Boeren waren dus niet vrij, maar moest zich houden aan de willekeur opgesteld door de meerderheid van de eigenerfden. Een willekeur bepaalde bijvoorbeeld dat men met het maaien van de rogge op de es samen moest beginnen. Ook was vastgelegd hoeveel dieren er op de markegrond mochten grazen. Iemand die zich niet aan de regels hield, kon een boete krijgen van drie gulden. .

Boerrichter
Aan het hoofd van de boerschap stond de boerrichter. Hij werd jaarlijks gekozen en moest er op toezien dat de willekeur werd nageleefd. Als er werkzaamheden moesten worden verricht voor het boerschap, dan blies de boerrichter op een hoorn, de boerhoorn, om de markegenoten bij elkaar te roepen. Deze waren dan verplicht om binnen een half uur te verschijnen, anders kregen ze een boete. De uitgaven en inkomsten werden bijgehouden in het boerboek.

Enkele boerschappen met de datum van hun willekeur en van de opheffing ervan:

Om te lezen hoe de boermarken werden beëindigd en de marken verdeeld, kijk je in: Bataafs-Franse-tijd.

Zelf lezen:
- G. A. Nijenbrinks-Beer:  Erve Up ten Thije

- J. G. Abbes: Lezen in het landschap

- J. G. Kampman en P. Brood: De geschiedenis van Westerwolde, Bestuur en Rechtspraak

- Het notariaat in Wedde

- Groningsche Volksalmanak voor het jaar 1922: blz.32 en verder

Bronnen:

De afbeelding in de cirkel komt van Het Kadaster Apeldoorn

S.H. Achterop e.a.: Onder de clockeslach van Vlachtwedde, uitg. Actief Scheemda 1985

Ir. J.E. Muntinga: Het Landschap Westerwolde, uitg. Wolters 1945

J.G. Abbes: Lezen in het landschap, uitg. Gemeente Vlagtwedde 2012

J.W. Hiskes: Westerwolde, uitg. Boekencentrum Den Haag 1984

G. Luth - (On)gepast gedrag in de classis Oldambt en Westerwolde. Ruim 200 Jaar Calvinisering en sociale disciplinering in de classis Oldambt en Westerwolde (circa 1600 -  1800). Uitg. eigen beheer.