Rijn
Sommige zandlagen in onze ondergrond komen overeen met unieke sedimenten in de Rijn. Dat komt doordat Nederland tijdens het Pleistoceen één grote delta was van rivieren uit het zuiden en oosten, die via ons gebied afstroomden naar het noorden. Zo bleef er dus ook Rijn-bezinksel achter in de Achterhoek. Maar in de Romeinse tijd mondde de hoofdstroom van de Rijn inmiddels bij Katwijk uit in de Noordzee.
Zandrug
Tussen Veluwe en Achterhoek bestond wel een in de ijstijd gevormd rivierdal, maar daarin stroomden de Slinge (vanaf Zutphen) en Oude IJssel (vanaf Doesburg) naar de Rijn in het zuiden en vanaf Deventer stroomde beekwater af naar het noorden. Daartussenin vormde ter hoogte van Gorssel een dekzandrug een natuurlijke drempel. Op enig moment moet het water in de Slinge – of misschien wel vanuit de Rijn – zo hoog zijn opgestuwd dat het een uitweg naar het noorden wist te forceren en de drempel wist te doorbreken: de IJssel was geboren.
Grens
Als fysieke barrière vormt de IJssel in veel opzichten ook een bestuurlijke grens. Zoals tussen Gelre en het Oversticht (Overijssel) en binnen Gelre tussen de kwartieren Arnhem en Zutphen, oftewel de Veluwe en de Graafschap.
Verbinding
Maar bovenal was en is een rivier als de IJssel een scheepvaart-verbindingsweg. In de tijd van de Hanze tussen steden als Doesburg, Zutphen en Deventer en het via de Berkel met Zutphen verbonden Lochem. En vandaag de dag tussen Europoort en Twente door middel van het grotendeels via het huidige Lochem aangelegde Twentekanaal. In Gorssel verbindt het toeristische Dommerholtsveer nog steeds voor voetgangers en fietsers de beide oevers van de IJssel, waar tot 1962 een echte veerboot de veerstoep aandeed.
Rechten
Wout Klein 2021 , CC-BY-NC-SA
