Geheimzinnig en anoniem
De Friese literatuur geniet buiten Friesland geen grote belangstelling. Slechts een klein percentage Friese literaire werken is in het Nederlands vertaald en vertalingen in een van de overige moderne talen zijn nog veel zeldzamer. Anders ligt het met wat wel het merkwaardigste product van de negentiende-eeuwse Friese literatuur is: het Oera Linda-boek. Juist dit geheimzinnige, anoniem gepubliceerde boek, slaagde erin om tot in de vreemdste uithoeken van de wereld door te dringen. Sinds de eerste uitgave in 1872 is het in de loop van de tijd in allerlei vertalingen (o.a. Frans Duits, Engels, Spaans, Italiaans) in gedrukte of digitale vorm gepubliceerd. Het eigenaardige is echter dat het boek niet werd besproken en gewaardeerd als literatuur en als fictie, maar als een historisch en religieus werk. Het boek beweert dat er al in 2000 voor Christus een inmiddels teloorgegane, vrijheidslievende, matriarchale Friese beschaving zou hebben bestaan waaraan alle verdere, blanke Europese cultuur zou zijn ontsproten.
Een expirimenteel boek
Het Oera Linda Boek werd, zo laat het recentste onderzoek zien, hoogstwaarschijnlijk geschreven door François HaverSchmidt alias Piet Paaltjens, dominee en schrijver van de bekende Snikken en Grimlachjes (1867). HaverSchmidt, predikant van de moderne, vrijzinnige richting, had de pech dat hij in 1859 terecht kwam in de rechtzinnige gemeente Foudgum (boven Dokkum). Hij kon slecht overweg met zijn gemeenteleden die krampachtig vasthielden aan een letterlijke, fundamentalistische lezing van de bijbel. Om redenen van literaire ambitie, eenzaamheid en frustratie besloot hij een experimenteel boek te schrijven dat hij anoniem onder het publiek wilde brengen, een mengsel van een religieuze allegorie en een historische kroniek. Als de lezers, zo was zijn bedoeling, na lang zoeken en discussiëren het geheimzinnige boek als ‘onecht’ hadden ontmaskerd, zou hij de orthodoxe fundamentalisten er in het openbaar op kunnen wijzen dat het met de bijbel niet anders gesteld was. Ook die moest men niet letterlijk nemen.
Cornelis over de Linden
Om zijn lezers om de tuin te leiden en hun aandacht vast te houden, kleedde HaverSchmidt het zo in dat het boek leek op een oeroud Fries geschrift. Hij bedacht een eigen runenschrift, een eigen Oudfriesachtig taaltje en parodieerde heel inventief en geestig ook allerlei elementen uit middeleeuwse fantastische Friese kronieken die in de negentiende eeuw erg populair waren onder nationalistische Friezen. Toen HaverSchmidt in zijn tweede gemeente Den Helder kennismaakte met de scheepstimmerman Cornelis over de Linden, een vrijdenker die pochte op zijn Friese komaf, besloot hij met diens goedvinden het boek de vorm te geven van een kroniek van deze familie die op zijn Oudfries ‘Oera Linda’ werd gedoopt. Ook betrok hij nu zijn boezemvriend, de taalkundige Eelco Verwijs in het complot.
Cultstatus
Het liep geheel anders dan de drie heren ooit hadden kunnen verwachten. Nota bene door een van HaverSchmidts leraren op het gymnasium werd het boek voor echt verklaard. Tegen alles en iedereen in verdedigde deze dr. J.G. Ottema, de echtheid. De auteurs besloten er nu verder het zwijgen toe te doen en het gevolg daarvan was weer dat er tot op de dag van vandaag, ook naar aanleiding van het meest recente onderzoek, soms heftige discussies konden ontstaan over de vraag of het boek echt of onecht is en ook over de identiteit van de auteur van het boek. Is HaverSchmidt wel de schrijver? Is het boek misschien toch echt? Zo stond de ‘gelovige’ Ottema aan het begin van een Oera Linda-cultus die in de jaren dertig in Nazi-Duitsland opkwam en die tegenwoordig in de wereldwijde New Age-beweging aanhangers heeft. Wat de literaire triomf van een jong experimenteel schrijver had moeten worden, werd een debacle en wat was bedoeld om de bijbel als ‘onecht’ te ontmaskeren, werd een echte Friese bijbel.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Geheimsinnig en anonym
De Fryske literatuer krijt bûten Fryslân net in soad belangstelling. Mar in lyts persintaazje Fryske literêre wurken is yn it Nederlânsk oerset en oersettings yn ien fan de oare moderne talen binne noch helte seldsumer. Oars leit it mei wat dochs wol it nuverste produkt fan de njoggentjinde-ieuske Fryske literatuer is: it Oera Linda-boek. Krekt dat geheimsinnige, anonym publisearre boek is it slagge om oant yn de fierste hoeken en hernen fan de wrâld troch te kringen. Sûnt de earste útjefte yn 1872 is it yn de rin fan de tiid yn allerhanne oersettings (û.o. Frânsk, Dútsk, Ingelsk, Spaansk, Italjaansk) yn printe of digitale foarm publisearre. It aparte is lykwols dat it boek net besprutsen en wurdearre wurdt as literatuer en as fiksje, mar as in histoarysk en religieus wurk. It boek wol ha dat der al yn 2000 foar Kristus in matriargale Fryske beskaving wie, dy’t frijheid heech yn it findel hie. Oan dy beskaving, dy’t yntusken teloargien wêze soe, soe alle oare, blanke Europeeske kultuer ûntspruten wêze.
In ekspirimenteel boek
It Oera Linda-boek waard, sa lit it lêste ûndersyk sjen, nei alle gedachten skreaun troch François HaverSchmidt alias Piet Paaltjens, dûmny en skriuwer fan de bekende Snikken en Grimlachjes (1867). HaverSchmidt, predikant fan de moderne, frijsinnige rjochting, hie it ûngelok dat er yn 1859 telâne kaam yn de rjochtsinnige gemeente Foudgum (boppe Dokkum). Hy koe min mei syn gemeenteleden, dy’t krampeftich oan in letterlike, fûnemintalistyske lêzing fan de bibel fêstholden. Ut in mingsel fan literêre ambysje, iensumens en frustraasje besleat er om in eksperiminteel boek te skriuwen dat er anonym ûnder it publyk bringe woe, in gearmjuksel fan religieuze allegory en in histoaryske kronyk. As de lêzers, sa wie syn doel, nei lang sykjen en diskusjearjen it geheimsinnige boek as ‘ûnecht’ ûntmaskere hiene, dan soe er de ortodokse fûnemintalisten der yn it iepenbier op wize kinne dat it mei de Bibel net oars wie. Ek dy moast net letterlik naam wurde.
Cornelis over de Linden
Om syn lêzers yn de mist te fieren en harren oandacht fêst te hâlden, klaaide HaverSchmidt it sa yn dat it boek liek op in oerâld Frysk geskrift. Hy betocht in eigen runeskrift, in eigen Aldfrysk-eftich taaltsje en parodiearre hiel ynventyf en mei humor ek allerhanne eleminten út midsieuske fantastyske Fryske kroniken, dy’t yn de njoggentjinde ieu tige populêr wiene ûnder nasjonalistyske Friezen. Doe’t HaverSchmidt yn syn twadde gemeente Den Helder yn de kunde kaam wie mei de skipstimmerman Cornelis over de Linden, in frijtinker dy’t smûgde oer syn Frysk komôf, besleat er om mei dy syn lykfinen it boek de foarm te jaan fan in kronyk fan dy famylje, dy’t op syn Aldfrysk ‘Oera Linda’ doopt waard. Ek beluts er no syn hertsfreon, de taalkundige Eelco Verwijs, yn it komplot.
Kultstatus
It rûn folslein oars as de trije mannen ea ferwachtsje kind hiene. Nota bene troch ien fan HaverSchmidt syn leararen op it gymnasium waard it boek as echt bestimpele. Tsjin alles en elts yn ferdigene dy dr. J.G. Ottema dy echtens. De auteurs besleaten om der no fierder mar oer te swijen en it gefolch dêrfan wie wer dat der oan hjoed de dei ta, ek nei oanlieding fan it meast resinte ûndersyk, somtiden fûle diskusjes ûntstean koene oer de fraach oft it boek echt of ûnecht is, en ek oer de identiteit fan de auteur fan it boek. Is HaverSchmidt wol de skriuwer? Is it boek faaks dochs echt? Sa stie de ‘leauwende’ Ottema oan it begjin fan in Oera Linda-kultus dy’t yn de tritiger jierren yn nazy-Dútslân opkaam en dy’t tsjintwurdich yn de wrâldomfiemjende New Age-beweging oanhingers hat. Wat de literêre triomf fan in jong eksperiminteel skriuwer wurde moatten hie, waard in debâkle en wat bedoeld wie om de Bibel as ‘ûnecht’ te ûntmaskerjen, waard in echte Fryske bibel.
