Peelrandbreuk

Breuken in het landschap van Gemert en Bakel

De gemeente Gemert-Bakel ligt op een zone met breuken in de ondergrond. De belangrijkste daarvan is de Peelrandbreuk. Vanuit Deurne loopt de storing in noordwestelijke richting tussen Bakel en Milheeze door naar Gemert en verder richting Uden. Oostelijk van de breuk ligt de Peelhorst, die omhoog gedrukt wordt en ten westen ligt de Roerdalslenk, die langzaam daalt. Duizenden jaren al bewegen de aardlagen ten opzichte van elkaar. Omdat tegelijkertijd de Roerdalslenk door de wind opgevuld werd met fijn zand is er weinig hoogteverschil zichtbaar. Op de Haveltweg, de Scheiweg en de Lochterweg, maar ook op Esp en bij Milheeze is een duidelijke terreinhelling aanwezig. Het hoogteverschil tussen het laagste punt in de gemeente (12 m NAP op Esdonk) en het hoogste punt bij De Bult in Milheeze (30 m NAP) is maar liefst 18 m.
Ten westen van de breuklijn treffen we fijne zandgrond aan, door de wind afgezet. Op de Peelhorst grof zand, dat door de Maas daar terechtkwam. Het verschil in de grondsamenstelling vinden we terug in het landschap. Het grof zand op de Peelhorst is onvruchtbaar, omdat het bijna geen water vasthoudt. Alleen de leemlagen in de ondergrond zorgen er op veel plaatsen voor dat het regenwater niet kan wegzakken en daar ontstonden Peelvennen, die in de streektaal ‘vlaas’ worden genoemd. Aan die kant van de breuk treffen we zandwinningen aan zoals de Rooije Plas, de Oude Zuth en de Bakelse Plassen.
Het fijne zand aan de westkant van de breuklijn kan veel makkelijker water vasthouden, waardoor er een natuurlijke vruchtbaarheid aanwezig is. De oudste ontginningen vinden we dan ook ten westen en in de buurt van de breuklijnen. Het Peelgebied werd pas vanaf de 19de eeuw ontgonnen. De breuk in de ondergrond zorgt indirect dus ook voor een breuk in het landschap.
De breuken in Gemert-Bakel op kaart

Wijst en sprenk.
De breuken in de ondergrond veroorzaken het wijstverschijnsel. De grondwaterstroom vanaf de hoge Peelhorst stagneert bij de breuklijn vanwege de overgang van grof naar fijn zand. Door het hoogteverschil ontstaat er een flinke waterdruk, die het grondwater bij de breuk omhoog stuwt. Daar ontstaat sterke kwel en op sommige plaatsen borrelt het water in de sloten omhoog. Deze strook wijstgrond is een brongebied voor veel beekjes zoals De Rips, de Peelseloop en de Esperloop. Het kwelverschijnsel waarbij een moerassige strook grond aan de hoge kant van de breuk ontstaat wordt in Gemert en ten noorden ervan ‘wijst’ genoemd. In Bakel en De Mortel heet dat ‘sprenk’.

Peelrandbreuk in zicht

IJzerproduktie
Het grondwater dat opwelt in wijstgebieden bevat veel ijzer en is daardoor bruinrood gekleurd. Het ijzer oxideert en er ontstaan daarom op de breuklijnen grote brokken ijzeroer. Al heel lang wordt dat ijzeroer gewonnen. Later voor de handel, maar in de ijzertijd en de middeleeuwen werd plaatselijk ijzer geproduceerd uit het oer. Behalve ijzeroer was daar houtskool voor nodig, dat ook plaatselijk werd geproduceerd uit bomen, die op de uitgebreide dekzanden werden gekapt. Het hout werd op afgedekte houthopen, meilers genaamd, tot houtskool gebrand. Bij opgravingen in Bakel en Milheeze werden resten van meilers teruggevonden.



De wonderbare bron van Handel staat op de Breuk van Handel. Het ijzerrijke wijstwater kleurde de bron rood-bruin.

Wonderbare bronnen
Op sommige plaatsen langs de breuklijnen is de kwel groter dan op andere plaatsen. De hoeveelheid water die er opborrelt vormt ter plaatse een bron of put. In de prehistorie, maar ook nog daarna, hadden bronnen een bijzondere betekenis. Ze werden beschouwd als ‘heilige’ plaatsen. Na de komst van het christendom werden die bronnen gekerstend. Zo zijn de Willibrordusputten van Deurne en van Oss ontstaan, die beide op de Peelrandbreuk liggen. In onze gemeente is vooral de wonderbare bron van Handel bekend. De bron ligt precies op een de Breuk van Handel. Er was op die plaats altijd water ook in de droogste perioden. Een ander voorbeeld is Eessens Put op de grens van Milheeze en Deurne. Het is de oude bron van de Kaweise Loop. De put was altijd watervoerend en zo opvallend in het landschap dat de put al in de middeleeuwen diende als grenspunt.

Meer informatie over de Peelrandbreuk vind je op: http://www.erfgoedgeowiki.nl/index.php/Peelrandbreuk