In 1774 begon Eise Jeltes Eisinga (1744-1828) in Franeker aan de bouw van een planetarium, nota bene in zijn eigen huiskamer. Eisinga was wat we tegenwoordig zouden noemen een amateur-astronoom. Van beroep was hij wolfabrikant. Vreemd is de reden waarom hij dit planetarium maakte. Hij wilde namelijk bewijzen dat de wereld niet zou vergaan. Dat vraagt om uitleg.
'Ontslooping van het heelal'
In 1774 gaf de predikant van Bozum, Eelco Alta, een boekje uit waarin hij de ondergang van de wereld voorspelde. Op 8 mei van dat jaar, zo had men berekend, zouden de planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan in conjunctie staan en dus op elkaar botsen. Ds. Alta voorspelde dat dit de ‘ontslooping van het heelal’ tot gevolg zou hebben. Eisinga besloot nu om in zijn woonkamer een kopie te maken van het ‘hemels uurwerk’ om zo aan zijn bang gemaakte tijdgenoten te kunnen laten zien dat de planeten in werkelijkheid volgens vaste wetten in steeds wijdere banen om de zon lopen en dat ze dus helemaal niet kúnnen botsen.
Boerenprofessor
Eisinga stond in een lange traditie van lekenwetenschap. Gedurende de hele zeventiende en achttiende eeuw werd er in Friesland aan leken universitair wiskundig onderwijs gegeven, een soort van beroepsonderwijs. In 1598 was aan de Franeker universiteit een eerste hoogleraar wiskunde benoemd – Adriaan Metius (1572-1635) – die niet alleen in het Latijn, maar ook in het Nederlands onderwijs gaf. Zijn studenten zouden later werkzaam zijn als vestingbouwkundigen (vooral in de Tachtigjarige Oorlog), astronomen, zeevaartkundigen en landmeters. Metius was de eerste in een lange rij van dergelijke hoogleraren ‘wiskunde’. Dankzij hen vormde zich langs de rand van de elitaire, Latijnstalige Universiteit in Franeker een groep van ‘idiotae’ – ‘leken in het vak’, die zich voor wiskunde en wiskundige problemen interesseerden. Men noemt deze niet-universitair geschoolde wiskundigen soms ook wel ‘boerenprofessoren’. Eise Eisinga, een gegoede wolfabrikant uit Dronrijp, was een van hen.
Deus otiosus
Eisinga leefde in de tijd van de Verlichting. De wiskunde kreeg toen een morele lading en een religieuze bijklank. Niet langer zagen burgers als Eisinga namelijk God als een figuur die op ieder moment rechtstreeks in zijn schepping kon ingrijpen, maar als een ‘deus otiosus’ – een schepper in ruste, die ooit met de beste bedoelingen het ‘hemels uurwerk’ in werking had gezet. De natuur kenmerkte zich in hun ogen dus door een mechanische wetmatigheid en deze natuurwetten kon men ontdekken en beschrijven. Deze houding herkennen we bij tal van de ‘boerenprofessoren’ die zich met astronomische problemen of met de bouw van telescopen bezighielden. Het werd een (te) langlopend project.
Toeristische attractie
Eisinga voltooide zijn planetarium in 1781, ver na de gevreesde datum van de conjunctie, maar het was zo’n ingenieus werkstuk dat het door vele buitenlanders werd bezocht en geroemd. Uiteindelijk kocht koning Willem I het in 1825 aan voor het rijk, maar in 1859 gaf de koning het weer terug aan de stad Franeker. Tegenwoordig is het een van de belangrijkste toeristische attracties van Friesland.Achteraf maakt dit project een aantal zaken duidelijk; ten eerste hoe wetenschap en maatschappij in de zeventiende en achttiende eeuw in elkaar grepen. In de vroegkapitalistische Friese samenleving zorgde de technologische vindingrijkheid van mensen als Eisinga voor tal van innovaties op het gebied van zeevaart, nijverheid en landbouw en daarmee voor een zekere mate van vooruitgang. Eisinga is, als achttiende-eeuwer, ook erg kenmerkend voor de periode van de Verlichting. Bij hem kwam vertrouwen in de wetenschap in de plaats van een veel meer fatalistische opvatting omtrent het lot van de mensheid. Net als veel van zijn verlichte tijdgenoten probeerde hij dat vertrouwen ook voor een breder publiek uit te dragen.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Yn 1774 sette Eise Jeltes Eisinga (1744-1828) yn Frjentsjer mei de bou fan in planetarium útein, nota bene yn syn eigen húskeamer. Eisinga wie wat wy hjoed de dei in amateur-astronoom neame soene. Fan berop wie er wolfabrikant. De reden dat er dat planetarium makke, is frjemd te neamen. Hy woe nammentlik bewize dat de wrâld net fergean soe. Dat moat útlein wurde.
'Ontslooping van het heelal'
Yn 1774 joech de predikant fan Boazum, Eelco Alta, in boekje út dêr’t er de ûndergong fan de wrâld yn foarsei. Op 8 maaie fan dat jier, sa wie berekkene, soene de planeten Merkurius, Fenus, Mars, Jupiter en de moanne yn konjunksje stean en dus opinoar botse. Ds. Alta foarsei dat dat de ‘ontslooping van het heelal’ fan gefolgen ha soe. Eisinga besleat no om yn de húskeamer in kopy te meitsjen fan it ‘himelsk oerwurk’ om sadwaande oan syn bangmakke tiidgenoaten sjen litte te kinnen dat de planeten yn wurklikheid neffens fêste wetten yn hieltiten widere banen om de sinne rûnen en dat hja dêrom alhiel net botse kínne soene.
Boereprofessor
Eisinga stie yn in lange tradysje fan amateurwittenskip. Yn de hiele santjinde en achttjinde ieu waard der yn Fryslân oan lju dy’t dêr niget oan hiene universitêr wiskundich ûnderwiis jûn, in soarte fan beropsûnderwiis. Yn 1598 wie oan de Frjentsjerter universiteit de earste heechlearaar wiskunde beneamd – Adriaan Metius (1572-1635) –, dy’t net allinne yn it Latyn, mar ek yn it Nederlânsk ûnderwiis joech. Syn studinten soene letter as fêstingboukundigen (benammen yn de Tachtichjierrige Oarloch), astronomen, seefeartkundigen en lânmjitters warber wêze. Metius wie de earste yn in lange rige fan sokke heechleararen fan ‘idiotae’, lju dy’t gjin oplieding hiene mar dy’t niget hiene oan wiskunde en wiskundige problemen. Dizze net-universitêr oplate wiskundigen wurde somtiden ek wol ‘boereprofessors’ neamd. Eise Eisinga, in begoedige wolfabrikant fan Dronryp, wie ien fan harren.
Deus otiosus
Eisinga libbe yn de tiid fan de Ferljochting. De wiskunde krige doe in morele lading en in religieuze byklank. Boargers lykas Eisinga seagen God nammentlik net mear as in figuer dy’t elk momint fuortdaalk yn syn skepping yngripe kin, mar as in ‘deus otiosus’ – in rêstend skepper dy’t by de skepping mei de bêste bedoelings it ‘himelsk oerwurk’ yn gong setten hie. Yn har eagen waard de natuer karakterisearre troch in meganyske wetmjittigens en dy natuerwetten kinne ûntdutsen en beskreaun wurde. Dy hâlding sjogge wy werom by gâns fan de ‘boereprofessors’ dy’t har mei astronomyske problemen of mei de bou fan teleskopen dwaande holden.It waard in (te) langduorjend projekt.
Toeristyske attraksje
Eisinga makke dien wurk mei syn planetarium yn 1781, fier nei de benearjende datum fan de konjunksje, mar it wie sa’n yngenieus wurkstik dat mannich bûtenlanner delkaam en derfan bearde. Uteinlik kocht kening Willem I it yn 1825 oan foar it Ryk, mar yn 1859 joech de kening it wer werom oan de stêd Frjentsjer. Tsjintwurdich is it ien fan de wichtichste toeristyske attraksjes fan Fryslân. Efternei makket it projekt in tal saken helder; yn it foarste plak hoe’t wittenskip en maatskippij yn de santjinde en achttjinde ieu op inoar yngriepen. Yn de ierkapitalistyske Fryske maatskippij soarge de technologyske fernimstigens fan lju as Eisinga foar gâns ynnovaasjes op it stik fan seefeart, yndustry en lânbou en sadwaande foar in beskate mjitte fan foarútgong. Eisinga is, as achttjinde-ieuwer, ek karakterisearjend foar de perioade fan de Ferljochting. By him kaam betrouwen yn de wittenskip yn it stee fan in folle mear fatalistyske opfetting oangeande it lot fan it minskdom. Lykas in protte fan syn tiidgenoaten besocht er om dat betrouwen ek foar in breder publyk út te dragen.
