De eerste samenvoegingen
Gemeenten bestaan pas sinds het begin van de negentiende eeuw. Zij kwamen toen in de plaats van dorpen (‘ambachten’) en steden. Elke gemeente, zo was het streven, moest minimaal 500 inwoners hebben, maar dit aantal werd lang niet overal bereikt. Op het grondgebied van de huidige gemeente Alphen aan den Rijn lagen, naast de grotere gemeenten, drie ‘minigemeenten’: Benthorn, Hoogeveen en Zuidwijk. Ze bestonden ieder uit een handvol huizen en hadden in 1840 respectievelijk 17, 89 en 25 inwoners.
Bij deze kleine gemeenten leidde het gebrek aan gekwalificeerde bestuurders al snel tot problemen. Daarom werd in 1846 Benthorn bij Benthuizen gevoegd en Zuidwijk bij Boskoop. Hoogeveen hield het nog enkele jaren langer uit als zelfstandige gemeente, tot het in 1855 alsnog samenging met Benthuizen. De bewoners van de opgeheven gemeenten werden vooraf niet geraadpleegd. De fusies werden eenvoudigweg van bovenaf opgelegd.
Bewoners in de pen
Dat ging anders toen in 1918 Alphen aan den Rijn ontstond. In 1915 diende een aantal ‘notabele burgers’ bij het provinciebestuur verzoeken in om Alphen en Aarlanderveen samen te voegen. Deze verzoeken werden ondertekend door 161 Aarlanderveners en 171 Alphenaren uit alle lagen van de bevolking. Het belangrijkste argument was dat de gemeenten in de praktijk al veel samenwerkten. Al snel werd ook Oudshoorn in de plannen betrokken. Niet iedereen was even enthousiast, maar burgemeester C.W.C.Th. Visser van Alphen zette zijn gewicht erachter: ‘Met een krachtige bestuurshand kan uit deze gemeenschap verrijzen een stad aan den Rijn.’
Per 1 januari 1918 was de fusie een feit. De relatief grote steun voor de eenwording voorkwam echter niet dat al na de eerste gemeenteraadsvergadering van 4 januari irritatie ontstond. De raad besloot namelijk om Aarlanderveen-Dorp (Noordeinde-Dorpsstraat-Zuideinde) voortaan als één ‘Aarlanderveensche Straat’ te beschouwen. Dat viel bij de dorpelingen in slechte aarde. Na hun protest draaide de raad het besluit op 17 januari daarom schielijk terug.
Protest op het Binnenhof
Was de fusie van 1918 niet heel erg omstreden, anders lag dat met nieuwe samenvoegingsplannen aan het begin van de jaren zestig. Om de slagkracht van het lokale bestuur te vergroten stelden Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland toen voor de kleine gemeente Zwammerdam op te heffen. Tegen dat plan kwam breed verzet uit de bevolking, die in 1960 het duizendjarig bestaan nog groots had gevierd. Burgemeester Cornelis van Dobben de Bruijn meldde aan een journalist: ‘Vraag maar op de secretarie hoe wij erover denken en kijk rond in het dorp, dan weet u genoeg.’ Er werden allerlei acties op touw gezet om annexatie te voorkomen. Het hoogtepunt was een protestdemonstratie op het Binnenhof in januari 1963. Het mocht niet baten. Zwammerdam werd met ingang van 1 februari 1964 deels bij Alphen aan den Rijn, deels bij Bodegraven gevoegd.
De wens om krachten te bundelen was ook de drijfveer achter de fusie van Benthuizen, Hazerswoude en Koudekerk in 1991. De fusienaam werd Rijneveld, maar die werd al snel vervangen door Rijnwoude. Er was in eerste instantie weinig enthousiasme, maar in de loop der jaren groeiden de kernen toch meer naar elkaar toe.
Met de naam … Alphen aan den Rijn
Een kwarteeuw later was het aantal gemeentelijke bestuurstaken zodanig gegroeid, dat bestuurders nieuwe fusies wenselijk vonden. In 2008 werd nog gedacht aan samenvoeging van Rijnwoude, Alphen en Waddinxveen en later aan Zoeterwoude als derde fusiepartner, maar beide opties bleken niet realistisch. Zo kwam de versmelting van Rijnwoude-Alphen-Boskoop in beeld.
Wel was het de vraag of Benthuizen mee zou gaan in de fusie of zou samengaan met Zoetermeer. Op 2 maart 2011 mochten de inwoners zich hierover in een referendum uitspreken. De hoge opkomst van 80% leidde soms tot lange rijen kiezers. Met een royale meerderheid van 70% koos Benthuizen voor samengaan met Alphen en Boskoop.
De nieuwe fusiegemeente riep bij de kleinste partners de nodig scepsis op. Zij waren bang voor het verdwijnen van voorzieningen en verhoging van belastingen. Aan emotie ontbrak het dan ook niet.
Die werd vooral zichtbaar toen de nieuwe gemeente een naam moest krijgen. Bij een volksraadpleging konden bewoners kiezen uit vijf namen. De (gewogen) uitslag in mei 2012 was volgens de gemeentelijke websites helder: ‘Rijn en Gouweland: dat wordt de naam van de nieuwe fusiegemeente.’ Maar toen de drie gemeenteraden deze keuze moesten goedkeuren, bleek de werkelijkheid wat weerbarstiger. De raden van Boskoop en Rijnwoude gingen akkoord, maar de Alphense raad koos voor het behouden van de naam Alphen aan den Rijn.
De teleurstelling en ergernis in Boskoop en Rijnwoude waren groot. Het Boskoopse VVD-raadslid Robbert Prins diende een motie in waarin de raad zijn afkeuring over het Alphense besluit uitsprak. ‘Ik denk wel dat sommige mensen woest zijn. Sommigen reageren heel emotioneel en vinden het belachelijk’, aldus Prins. De Alphense VVD-burgemeester Bas Eenhoorn erkende dat hij onduidelijk was geweest: ‘Inderdaad heb ik spijt als haren op mijn hoofd (hoeveel zijn dat er eigenlijk) dat we vanaf het begin niet hebben gezegd: de grootste gemeente geeft de naam aan de nieuwe gemeente. Dat is de gebruikelijke gang van zaken in Nederland.’ Minister van Binnenlandse Zaken Liesbeth Spies (CDA) hoopte dat de gemeenten een oplossing zouden vinden. Die kwam er niet en daarom hakte zij de knoop door: de nieuwe gemeente zou ‘Alphen aan den Rijn’ heten. Het was een valse start.
De fusie van 2014 heeft inmiddels geleid tot een gemeente die een serieuze gesprekspartner is voor Rijk, provincie en regiogemeenten. Daardoor zijn de mogelijkheden toegenomen om voorzieningen voor inwoners te verbeteren en uit te breiden. Ook zijn allerlei nieuwe samenwerkingsvormen tussen de kernen ontstaan, bijvoorbeeld op cultureel en toeristisch vlak. Toch hebben de kernen binnen de nieuwe gemeente – net als bij eerdere fusies – veel van hun eigenheid behouden. De elf (mini)gemeenten van weleer mogen dan één zijn geworden, zo voelt het (nog) niet voor iedereen.
TEKST: ARJAN VAN 'T RIET
BEZOEKEN
Het Kantelpunt (in de rotonde Rijndijk-Da Costasingel, Hazerswoude-Rijndijk). Kunstwerk ter gelegenheid van het afscheid van Rijnwoude door Yvonne Versteegen (2013).
VERDER LEZEN
Arie van Eijk en Cees Langeveld, ‘Zwammerdam geannexeerd’, De Viersprong 35 (2018) nr. 135, 36-40.
Wil Klaassen, ‘Alphen aan den Rijn. Van kleine nederzetting tot stad’, in: idem, Alphen aan den Rijn in bedrijf (z.p. 2007) 22-38.
Mark Poldervaart, ‘Honderd jaar Alphen aan den Rijn’. De Viersprong 35 (2018) nr. 134, 3-17.
