Herbergen
In 1808 staan er in Marum en De Wilp samen 115 huizen. In de helft ervan wonen arbeiders die helpen op het land of werken in het veen. Voor de nodige ontspanning zijn er tenminste twee herbergen, allebei aan de Kruisweg. Zij organiseren tweemaal per jaar een vee- en paardenmarkt en ook jaarlijks een botermarkt, vóór en in de herberg. Herberg De Zwanenborg doet daarnaast dienst als gemeentehuis: de gemeenteraad vergadert er, de burgemeester en de gemeentesecretaris houden er kantoor. Overlijdt er iemand, dan geven de naaste buren dat aan bij de burgerlijke stand – eveneens in de herberg. In het Westerkwartier is dit niet ongebruikelijk: ook de gemeentehuizen van Aduard, Leek, Grootegast, Grijpskerk, Hoogkerk en Zuidhorn zijn in de negentiende eeuw in herbergen ingekwartierd.
Concurrentie
In 1903 krijgen de uitspanningen aan de Kruisweg concurrentie van een derde: Hotel-Café De Kruisweg aan – jawel – de Kruisweg. Boerenzoon Jan Poppinga uit ‘t Malijk heeft het aan zijn hart en wordt kastelein in plaats van boer. Samen met zijn vrouw Joukje van der Meer pakt hij dat stevig aan. In 1912 gooien ze het hotel en een naburige boerderij plat en bouwen een nieuw café met een woning, een bovenzaal, een doorrit, een schuur en een graanpakhuis. Het café ligt aan het tramspoor van Groningen naar Drachten, dat op 1 oktober 1913 in gebruik wordt genomen (zie venster 26). Naast hotel-, café en wachtkamerhouder zijn Jan en zijn opvolgers óók perronchef voor het tramstation Marum Oost. Ze verkopen dus ook kaartjes en bevrachten de goederenwagons.
Gemeenschap
Bij de feestelijke opening van het nieuwe hotel-café op 12 oktober 1913 speelt de lokale fanfare Amicitia, het gemengde zangkoor Crescendo treedt op en ook toneelvereniging Eendracht is van de partij. De Kruisweg is geen gemeentehuis, maar is met haar grote zaal (125 stoelen) wel een belangrijk gemeenschapshuis. Er zijn toneelvoorstellingen, vaak met een socialistische strekking (zie venster 22) en de Joodse Simon van Stratum geeft er met een orkestje dansles aan Marumer echtparen. Voor en na de oorlog zijn er in de grote zaal gymnastiekuitvoeringen, Groene Kruiscursussen, bijeenkomsten en vergaderingen van de landbouwvereniging, de middenstandvereniging, de plattelandsvrouwenvereniging, woningbouwcorporaties, vakbonden, geloofsgemeenschappen en vele, vele meer. Daarnaast spelen paarden in en rond het café een belangrijke rol. Kasteleins van de Kruisweg organiseren rond de kermis handdraverijen en paardenfokdagen, handelen in paarden en stro en houden een stal met dekhengsten aan.
Rock ’n Roll
In 1949 neemt ambtenaar Jo Rudolphus Hotel-Café De Kruisweg over, compleet met tramhalte en pompstation. In de loop van de jaren ontwikkelt hij grote plannen om van het ‘kleine, verlopen dorpscafé’ een groot en modern uitgaanscentrum te maken. Jongeren krijgen steeds meer geld en vrije tijd en ontwikkelen eigen subculturen waarin muziek een belangrijke rol speelt. De eigenaar van De Kruisweg houdt zelf ook wel van een beetje rock’n roll, en lift graag mee op de populariteit van popmuziek. Met een grotere bovenzaal en een nieuwe danszaal mét biertent naast het café wordt De Kruisweg al in de jaren 1950 een geliefd partycentrum in de streek. Van heinde en verre komen ’s zaterdags zo’n 1200 jongeren per fiets, brommer of bus naar Marum - helaas vervoert de tram sinds 1948 geen mensen meer... Robert Mathualatupauw, een legendarisch grote Molukse uitsmijter, zorgt er kalmpjes voor dat het er niet uit de hand loopt.
Uitbreiding
In 1965 wordt een en ander nog eens flink uitgebouwd. Tot dan toe treden er op De Kruisweg vooral lokale bands op, zoals de Padvindersband (op accordeon en banjo), de Sabrinia’s , de Heartbreakers en de Rimaja’s – eerder The Blue Eyes, en met het toetreden van Molukse muzikanten The Black Eyes geheten. Na 1965 gaat het roer definitief om en treden er grotere acts op. In de openingsmaand in december 1965 staan onder andere Johnny Lion en Rob de Nijs er op de planken en ook Peter and The Rockets van het bekende Kom van dat dak af’ komen naar Marum. Daarna volgen andere grote namen uit de (Neder)beat zoals The Motions uit Den Haag, ZZ and The Maskers uit Amsterdam en Nicky and the Shouts uit Groningen. Ook komen er grote acts uit het buitenland, zoals The Emeralds en The Fortunes uit England.
The Kinks
Eind april, begin mei 1966 verbreidt zich het gerucht dat The Kinks in De Kruisweg zullen optreden. Deze Engelse band rond zanger Ray Davies en gitarist Dave Davies hebben al grote hits gehad met ruige, gruizige nummers als ‘You really got me’ (1964) en ‘All Day and All of the Night’ (1965). Inmiddels hebben ze hun stijl wat veranderd, maar dat deert niet: in 1966 hebben ze opnieuw twee grote hits met het sociaal-kritische Dedicated Follower of Fashion en, later dat jaar, het nummer Sunny Afternoon. In het eerste nummer, dat 15 weken in de Nederlandse hitlijsten staat, laten ze geen spaan heel van fashionista’s als vermeende, leeghoofdige influencers. Net als tijdgenoten The Rolling Stones en The Who hebben The Kinks een slechte naam. Het gaat er soms nogal heftig aan toe op en rond het podium. Tijdens de tournee in mei 1966 vrezen de autoriteiten dan ook “ernstige vernielingen door het jeugdige publiek.”
Duizenden jongeren stromen op 7 mei 1966 samen op De Kruisweg. Met bussen vol komen ze uit Friesland en zelfs de Randstad naar Marum. Een half uurtje treden The Kinks er op voor een gage van 7500 guldens. Er kunnen maar 2000 mensen naar binnen, er is verwarring en teleurstelling maar het loopt niet uit de hand – zoals verschillende kranten wel melden. Volgens Giene Rudolphus, dochter van de kastelein, sneuvelen er hooguit wat bierglazen en vallen er inderdaad wat meisjes flauw bij het zien van hun helden. Joop Hamming van The Javelins, een Groningse band die in het voorprogramma staat, herinnert zich het optreden ruim een kwarteeuw later nog als hét hoogtepunt van zijn muzikale carrière. In september van hetzelfde jaar treden The Kinks nog eens op in Marum. De concerten zetten De Kruisweg landelijk op de kaart. En ook voor de inwoners in het Westerkwartier die erbij waren is het een ervaring die ze niet zullen vergeten: ze hebben het er nu nog over.
In 1969 krijgt De Kruisweg haar tweede grote verbouwing. Er komt nog eens een bowlingbaan, een Irish Pub en een restaurant bij. De ‘kleine, verlopen dorpskroeg’ is daarmee definitief een zeer omvangrijk uitgaanscentrum geworden. Nog tientallen jaren speelt het een belangrijke rol in het uitgaansleven in de streek en de wijde omgeving. Er treden vooral Hollandse artiesten op en DJ’s vullen er verschillende dansvloeren. In 2020, bij het uitbreken van de coronacrisis, besluit de familie Rudolphus ermee te stoppen. Sindsdien wachten de gebouwen op een nieuwe bestemming.
