Frysk en frij
De tijd van de Friese vrijheid is ongetwijfeld de meest opvallende periode uit de Friese geschiedenis. De politieke structuur in Friesland week toen namelijk af van het gangbare patroon. Omdat het verschil zo opvallend was, ontstond het idee dat de Friezen meer vrijheidslievend waren dan anderen. Zo prezen vele jaren later de beroemde Duitse dichters Goethe en Heine nog altijd de vrijheidszin van de Friezen. Aan de Friese kant werd het vrijheidsideaal tot uitdrukking gebracht in de ook nu nog bekende leus ‘Frysk en frij’. Gezegden als: ‘Wij Friezen knielen alleen voor God’ en ‘Liever dood dan slaaf’ zijn pas later bedacht.
Oostergo en Westergo
Oorspronkelijk zijn er ook in Friesland graven geweest, gezagsuitoefenaars van de keizer van het heilige Roomse rijk. De Friese gebieden gingen echter niet mee in de uitbreiding van het grafelijk gezag tot wat bekend stond als ‘landsheerlijkheid’. Hoewel in theorie de keizer nog wel erkend werd, verdampte in de Friese landen het gezag van de graven. Het ontstane machtsvacuüm werd opgevuld door zogenaamde ‘landsgemeenten’, corporaties van adellijke en niet-adellijke grondbezitters, die een zwakke vorm van gezag uitoefenden. Dat verschijnsel deed zich voor in heel het toenmalige Friese gebied, van Zuiderzee tot Wezer.
Opstalboom
In de huidige provincie Friesland ontstond naast de oudere landsgemeenten Oostergo en Westergo uiteindelijk nog een derde: Zevenwouden. Verder splitsten zich een aantal kleinere landsgemeenten van Oostergo af. Na 1300 vormde zich ook net buiten Friesland een vrije landsgemeente: Stellingwerf. Ook de niet-Friestalige Stellingwervers werden sinds die tijd beschouwd als ‘Vrije Friezen’. Er is – in de dertiende en vroege veertiende eeuw – een aanzet geweest tot het ontstaan van een federatie van vrije landsgemeenten: het verbond van de Opstalboom, genoemd naar een heuveltje in het nu Duitse Oost-Friesland. Daar kwamen vertegenwoordigers van de Friese landen jaarlijks bijeen op de dinsdag na Pinksteren. Na 1327 zijn er echter niet meer van dergelijke bijeenkomsten geweest.
De Schieringers en de Vetkopers
In 1345 deed de graaf van Holland, die erkenning eiste als heer van Friesland, een inval bij Stavoren. Hij werd vernietigend verslagen in de bekende slag bij Warns, die trouwens niet bij Warns maar bij Stavoren heeft plaatsgevonden. Ondanks die overwinning heeft de Friese vrijheid uiteindelijk toch niet stand gehouden. De oorzaak daarvan is lang gezocht in de strijd tussen de Schieringers en de Vetkopers.Het is onzeker waar die twee eigenaardige namen vandaan komen, al staat wel vast dat de tegenstelling tussen de beide ‘partijen’ zijn oorsprong had in Westlauwers Friesland. Toch is er in 1413-1422 een oorlog geweest tussen Schier en Vet waar ook de stad Groningen, de Groninger Ommelanden en Oost-Friesland bij betrokken waren. In de regel ging de strijd echter om plaatselijke machtsposities.De strijd tussen Schieringers en Vetkopers speelde zich voor een groot deel af in de tijd dat in bijna alle Friese gebieden de ‘hoofdelingen’ de machtigste groep vormden in de maatschappij. Hoofdelingen, die dikwijls uit oudere, min of meer adellijke families stamden, woonden op ‘stinsen’ (versterkte huizen), hadden privélegertjes en oefenden de heerschappij uit over een meestal beperkt gebied. Mogelijk is de overal oplaaiende strijd om de plaatselijke heerschappij tussen hoofdelingen de belangrijkste oorzaak geweest van het ontstaan van de beide ‘partijen’.
Vetes en bloedwraak
De strijd zoals die in de tijd van Schier en Vet plaatsvond, was in principe gebonden aan de regels van het veterecht. Vete kan worden omschreven als de toestand van oorlog tussen families. De oorsprong moet worden gezocht in bloedwraak, dat is het recht van de familie van een door doodslag omgekomen persoon om wraak te nemen op de moordenaar en zijn familie. Omdat er in Friesland geen sterk overheidsgezag was en geen geweldsmonopolie van de overheid, kon het vetewezen hier langer voortbestaan dan in de omringende landen.In 1498 is er een eind gekomen aan de Friese vrijheid. Een buitenlandse legeraanvoerder, hertog Albrecht van Saksen, werd toen door de keizer tot erfelijk ‘gubernator’ (keizerlijke stadhouder) over Friesland aangesteld. Daarmee begon voor Friesland een nieuwe tijd, de tijd van vorstenheerschappij. Overal in West-Europa nam toen trouwens de vorstenmacht toe, met Zwitserland als opvallende uitzondering.
------------------------------------------------------------------------------------------------
Frysk en Frij
De tiid fan de Fryske frijheid is grif de meast opfallende perioade út de Fryske skiednis. De politike struktuer yn Fryslân wykte doe nammentlik ôf fan it gongbere patroan. Om’t it ferskil sa opfallend wie, ûntstie it idee dat de Friezen mear frijheidsleavjend wiene as oaren. Sa priizgen folle letter noch ferneamde Dútske dichters as Goethe en Heine de frijheidssin fan de Friezen. Oan Fryske kant waard it frijheidsideaal ta útdrukking brocht yn de ek no noch bekende leus ‘Frysk en frij’. Sechjes as ‘Wy Friezen knibbelje allinnich foar God’ en ‘Leaver dea as slaaf!’ binne pas letter optocht.
Eastergoa en Westergoa
Oarspronklik ha der ek yn Fryslân greven west, gesachsútoefeners fan de keizer fan it Hillige Roomske Ryk. De Fryske gebieten giene lykwols net mei yn de útgroei fan it greeflike gesach ta wat bekend stiet as ‘lânshearlikheid’. Hoewol’t yn teory de keizer noch wol erkend waard, ferdampte yn de Fryske lannen it gesach fan de greven. It ûntstiene machtsfakuüm waard opfolle troch saneamde ‘lânsgemeenten’, korporaasjes fan aadlike en net-aadlike grûnbesitters, dy’t in swakke foarm fan gesach útoefenen. Dat ferskynsel die him foar yn hiel it doetiidske Fryske gebiet fan Sudersee oant Wezer.
Opstalsbeam
Yn de tsjintwurdige provinsje Fryslân ûntstie neist de âldere lângemeenten Eastergoa en Westergoa úteinlik ek noch in treddenien: Sânwâlden. Fierders splitsten har noch in oantal lytsere lângemeenten fan Eastergoa ôf. Nei 1300 foarme him ek krekt bûten Fryslân in frije lângemeente: Stellingwerf. Ek de net-Frysktalige Stellingwervers waarden sûnt dy tiid beskôge as ‘frije Friezen’.Der hat – yn de trettjinde en iere fjirtjinde ieu – in oanset west ta it ûntstean fan in konfederaasje fan frije lângemeenten: it bûn fan de Opstalsbeam, neamd nei in heuveltsje yn it no Dútske East-Fryslân. Dêr kamen fertsjintwurdigers fan de Fryske lannen jierliks op ’e tiisdei nei Pinkster gear. Nei 1327 ha sokke gearkomsten der lykwols net mear west.
De Skieringers en de Fetkeapers
Yn 1345 die de greve fan Hollân, dy’t erkenning easke as hear fan Fryslân, in ynfal by Starum. Hy waard ferneatigjend ferslein yn de bekende slach by Warns, dy’t oars net by Warns mar by Starum plakfûn hat. Nettsjinsteande dy oerwinning hat de Fryske frijheid úteinlik dochs net stânholden. De oarsaak dêrfan is lang socht yn de striid tusken de Skieringers en de Fetkeapers. Unwis is wêr’t dy nuveraardige nammen weikomme, al stiet wol fêst dat de tsjinstelling tusken dy beide ‘partijen’ syn oarsprong hân hat yn Westerlauwersk Fryslân. Dochs hat der yn 1413-1422 in oarloch fan Skier en Fet west dêr’t ek de stêd Grins, de Grinzer Ommelannen en East-Fryslân yn behelle wiene. Yn ’e regel gie de striid lykwols om pleatslike machtsposysjes.De striid tusken Skieringers en Fetkeapers spile him foar in grut part ôf yn de tiid dat yn hast alle Fryske gebieten de ‘haadlingen’ de machtichste groep yn de maatskippij foarmen. Haadlingen, dy’t fakentiids út âldere min ofte mear aadlike famyljes stamden, wennen op stinzen (fersterke huzen), hiene privee-legerkes en oefenen hearskippij út oer in almeast beheind gebiet. Mooglik hat de rûnom opflamjende striid om de pleatslike hearskippij tusken haadlingen de belangrykste oarsaak west fan it ûntstean fan de beide ‘partijen’.
Fetes en bloedwraak
De striid sa’t dy yn de tiid fan Skier en Fet plakfûn, wie yn prinsipe bûn oan de regels fan it feterjocht. Fete kin omskreaun wurde as de tastân fan oarloch tusken famyljes. De oarsprong moat socht wurde yn de bloedwraak, dat is it rjocht fan de famylje fan in troch deaslach omkommen persoan om wraak te nimmen op ’e deaslagger en syn famylje. Om’t der yn Fryslân gjin sterk oerheidsgesach wie en gjin geweldsmonopoalje fan de oerheid koe it fetewêzen hjirre langer trochbestean as yn de oanbuorjende lannen.Yn 1498 is der in ein kommen oan de Fryske frijheid. In bûtenlânske legeroanfierder, hartoch Albrecht fan Saksen, waard doe troch de keizer ta erflik ‘gubernator’ (keizerlik steedhâlder) oer Fryslân oansteld. Dêrmei begûn foar Fryslân in nije tiid, de tiid fan foarstehearskippij. Wy sjogge trouwens dat doe rûnom yn West-Europa de foarstemacht tanaam, mei Switserlân as opfallende útsûndering.
