1744-1828

Ejse Ejsinha

Prosvetiteljstvo u Holandiji

Periode
Tijd van pruiken en revoluties

Hoofdlijnen
Wat weten wij?

Astronom amater, Ejse Ejsinha je u svojoj kući u Franekeru izgradio planetarijum koji se danas smatra najstarijim planetarijumom na svetu koji je danas još uvek u funkciji.

Veoma nadareni Ejsinha nije mogao da ide u Latinsku školu jer se očekivalo da postane vunovlačar, kao i njegov otac. Međutim, samostalno je pronikao u osnove matematike i astronomije, pri čemu mu je blizina Univerziteta u Franekeru veoma značila.

Godine 1774. pojavila se knjiga u kojoj se predviđalo da će Zemlja biti izbačena iz svoje orbite usled sudara Meseca i nekoliko planeta. Ovo predviđanje izazvalo je veliku paniku u Friziji. Kako bi dokazao da nema razloga za paniku, Ejsinha je odlučio da na plafonu svoje dnevne sobe napravi maketu Sunčevog sistema. Planetarijum je završen 1781. godine.

Ejsinha je, poput mnogih savremenika bio inspirisan prosvetiteljstvom. Verovali su da znanje može da unapredi čoveka i društvo. Prosvetiteljska misao je u Holandiji imala drugačiji karakter nego u Francuskoj. Kako u Holandiji crkva nije bila svemoćna i vladar nije imao apsolutnu moć, samo mali broj građana je gajio simpatije prema radikalnim i antiklerikalnim stavovima nekih filozofa. Radije se verovalo u dobronamernost Boga prema svetu: On je sve vodio ka plemenitom i harmoničnom društvu. Sa žarom su, u okviru udruženja, zajedno sa ostalim angažovanim građanima, izvodili fizičke eksperimente, posmatrali fosile, razgovarali o društvenim problemima i proučavali nebeska tela.

Ejsinhin planetarijum i danas pokazuje trenutni položaj planeta. Naime, planete u planetarijumu obilaze Sunce u istom vremenskom periodu kao i prave planete: Merkur obiđe krug za 88 dana, Zemlja za godinu dana, dok Saturnu treba više od 29 godina.

Centralni sat sa klatnim mehanizmom, koji pokreće devet tegova, daje svakoj planeti tačnu brzinu putem impresivnog točka od drvenih obruča i diskova sa zupčanicima od deset hiljada ručno kovanih eksera.

Kada je, 1818. godine kralj Vilem I došao u Friziju kako bi posetio planetarijum, bio je toliko impresioniran da ga je potom otkupio i nacionalizovao. Ejsinha je deset godina kasnije preminuo u osamdeset četvrtoj godini, a u testamentu je opisao sistem rada svog planetarijuma.

Eise Eisinga

Tussen 1774 en 1781 bouwt Eise Eisinga in zijn huis iets heel bijzonders: een planetarium, ons eigen zonnestelsel op schaal. Het is het oudste nog werkende planetarium ter wereld.

Geef toestemming voor cookies om externe inhoud weer te geven. Cookie-instellingen wijzigen
Eise de wolkammer

Dit is het gereedschap van een wolkammer. Een wolkammer bewerkt wol. Van ruwe schapenwol maakt hij mooie woldraden die gebruikt worden voor het maken van kleding. Het bedrijf van een wolkammer heet een wolkammerij. Na de lagere school gaat Eise Eisinga werken in de wolkammerij van zijn vader. Hij verdient er veel geld mee.

Het vak van wolkammer is erg zwaar. Het werk is bovendien niet fijn door de stank van zweet en wol én door de hitte. Wolkammers zijn in de tijd van Eise Eisinga wel de best betaalde textielwerkers.
Dominee Eelko Alta

In 1774 schrijft de Friese dominee Eelko Alta een boek. In het boek zegt hij dat er die zomer een ramp gaat gebeuren! In zijn kerk houdt hij er ook preken over. Vier planeten en de maan komen met elkaar in één lijn te staan. Dat zal als gevolg hebben dat de aarde richting de zon zal worden geslingerd. Alles wat erop leeft zal verbranden.

Veel mensen raken in paniek. Maar Eise gelooft er niks van. Hij weet heel veel van het heelal. Planeten staan ver van elkaar en hebben elk hun eigen baan. Er zal geen ramp gebeuren. Om dat te bewijzen bouwt hij in zijn huis een planetarium.
Ons zonnestelsel

Een planetarium is een schaalmodel van ons zonnestelsel. Je kunt er precies op zien waar de zon, de aarde en de andere planeten staan. En je kunt zien hoe de planeten rondom de zon draaien.

In het midden van het zonnestelsel staat de zon. De zon draait niet. Alle andere planeten draaien rondom de zon. Hoe dichterbij een planeet bij de zon staat, hoe warmer het er is. Mercurius staat het dichtst bij de zon. Daar is het overdag wel 430 graden! Heel ver van de zon vandaan staat Neptunus. Op deze planeet is het ijskoud, het vriest daar 220 graden. De aarde is de enige planeet die precies goed is om op te leven: niet te koud, en niet te warm. In totaal draaien er acht planeten om de zon. Soms draait er nog weer een planeetje om een planeet, zoals de maan om onze aarde.
In een planetarium zijn al die planeten en soms ook de manen in het klein nagemaakt.
Het planetarium van Eise Eisinga

Dit is het planetarium van Eise Eisinga. En het is ook het plafond van zijn woonkamer. In 1774 begint Eise aan de bouw van een planetarium in zijn eigen huis! Samen met zijn vader werkt hij er zeven jaar aan. In 1781 is het planetarium af.

Eise maakt het plafond van zijn woonkamer blauw. Dat is het heelal. In het midden schildert hij de zon. En daar rondom maakt hij gouden cirkels. Dat zijn de banen van de planeten. In elke baan hangt ook een planeet aan het plafond. Die kan echt bewegen! Eise heeft alle banen heel precies uitgezaagd. De planeten kunnen bewegen door de gleuven die hij maakt. Het lijkt een beetje op een gordijn aan een rails, die kun je ook bewegen.
De planeten Uranus en Neptunus vind je niet in Eise's planetarium. Die zijn pas later ontdekt. Dat is maar goed ook, want Uranus en Neptunus staan zo ver van de zon af, dat ze nooit in het huis van Eise hadden gepast.
Met zijn planetarium kan Eise laten zien dat de planeten nooit op elkaar zullen botsen. Planeten kunnen niet botsen, want ze hebben allemaal hun eigen baan!
Het raderwerk op zolder

Hier zie je het knapste deel van Eise's planetarium: het raderwerk. Dit zorgt ervoor dat de planeten in zijn planetarium echt kunnen draaien! En dat niet alleen: ze draaien ook nog eens net zo snel als in het echt! De mini-aarde van Eise draait in 365 dagen rond de zon, net zoals de echte aarde.

Op de zolder van zijn huis, boven de woonkamer, bouwde Eise een groot raderwerk met tandwielen. Het werkt ongeveer net zoals een klok. De kleine wijzer van een klok draait langzaam, de grote wijzer draait snel en de secondewijzer heel snel. Zo draaiden de planeten van Eise rond de zon. Sommige snel, bijvoorbeeld Mercurius. En sommige heel langzaam, Saturnus bijvoorbeeld. Die doet er meer dan 29 jaar over één rondje!
Help mijn man is klusser!

Dit is Pietje Jacobs, de vrouw van Eise. Zij leeft zeven jaar lang in een woonkamer vol zaagsel, stof en gereedschap. Zelfs de bedstee van haar en Eise wordt verbouwd!

Eise heeft nergens meer ruimte over voor de gewichten van het slingeruurwerk dat de maan en de aarde laat draaien. Uiteindelijk komt daarom een deel van het slingeruurwerk in de bedstee terecht! Als Eise en zijn vrouw in bed liggen, slingert boven hun hoofd het uurwerk heen en weer.
Eise Eisinga en de Verlichting

Eise vindt het belangrijk om veel te weten en goed na te denken. Dat vinden veel mensen in zijn tijd. We noemen dat de 'Verlichting'. Je moet niet zomaar alles geloven wat er verteld wordt, je moet zelf nadenken. Door je verstand te gebruiken, kun je de wereld beter maken.

Na de lagere school wil Eise blijven leren. Hij studeert zelf in allerlei boeken, vooral wiskunde en sterrenkunde. Dat vindt hij het interessantst. Elk moment van zijn vrije tijd besteedt hij aan wiskunde en sterrenkunde. Als hij vijftien jaar is, schrijft hij al een wiskundeboek! Eise leidt zichzelf op tot astronoom: iemand die alles van het heelal weet.
Koninklijk bezoek

Het verhaal over het planetarium van Eise gaat het hele land door. Zelfs de koning hoort er van! In 1825 komt koning Willem I op bezoek in Franeker. Hij vindt het planetarium zó bijzonder, dat hij het wil kopen.

Koning Willem I wil één gulden betalen voor elke spijker die in het planetarium zit. En dat zijn er nogal wat! Want Eise heeft namelijk radertjes zelf gemaakt, uit stukken hout en…. spijkers! Hij krijgt 10.000 gulden voor het planetarium. Dat is in die tijd nog veel meer waard dan 10.000 euro tegenwoordig. Eise moet alleen beloven dat mensen zijn huis van binnen mogen bekijken. En dat hij hen zal uitleggen hoe het planetarium werkt.
Dertig jaar later, in 1859, geeft de koning het planetarium aan de stad Franeker. Sinds die tijd wordt het planetarium goed bewaard. Het huis van Eise Eisinga is nu een museum, je kunt het planetarium zelf bekijken. En het draait nog steeds!