Overal in en rond Friesland stroomt water. Greppels, sloten, tochten, rivieren, meren, de Waddenzee, het IJsselmeer, de Noordzee. Zoet en zout. Vriend en vijand. Er heeft in de Friese geschiedenis lang een wankel evenwicht bestaan tussen de kansen die het water bood en de dreiging die het vormde. De kansen lonkten, maar men moest leren omgaan met de dreiging.
Terpen, dijken en gemalen
In de terpentijd (vanaf 600 vóór tot ongeveer 1000 na Christus) overspoelde het water bij gelegenheden het land. Dat had ook positieve kanten, want het zeewater zette vruchtbare zeeklei af en de vaarwegen naar buiten waren onbelemmerd. Om daarvan te kunnen profiteren wierpen de bewoners terpen op. In de Middeleeuwen werd begonnen met het indijken van het land. De ‘gouden hoepel’, zo werden de zeedijken ook wel genoemd. Maar daarmee was nog lang niet de mate van beheersing bereikt waaraan we tegenwoordig gewend zijn. Pas in de negentiende en ook twintigste eeuw leerde men dankzij bemaling van de Friese boezem – onder andere door het monumentale Wouda-gemaal bij Lemmer – het waterpeil zowel binnen- als buitendijks te beheersen. Ook nu de zeespiegel door de opwarming van de aarde steeds verder rijst, is de dreiging nog niet verdwenen.
Handel
Water betekende voor het leven van alledag in de eerste plaats bedrijvigheid en handel. De Friese handel uit de vroege Middeleeuwen mag dan het bekendst zijn – de Friezen beheersten toen de Noordzee – , ook in latere tijden speelden Friese schippers een belangrijke rol. In de tiende tot twaalfde eeuw waren ze dominant aanwezig op de Oostzee en tot ver in Rusland. Staveren en ook Bolsward sloten zich nog weer later aan bij de Hanze en in de tijd van de Republiek voeren vele Friese schippers voor Amsterdamse reders op de kleine vaart, dus de kustvaart langs de Atlantische kust van Europa en die op de Oostzee. Een op de vier schepen die door de Sont naar een Oostzeehaven voeren, had in 1748 een Friese bemanning.
Waternetwerken
Ook in de Friese economie zelf speelde het water een onmisbare rol. In een tijdvak waarin het vervoer over de nog onverharde wegen niet weerbestendig was en dus onzeker, betekende water ook de zekerheid van regelmatig personen- en goederenvervoer. Onder toezicht van het centraal gezag werd vanaf ongeveer 1500 een uitgebreid systeem van kanalen en vaarten aangelegd. Het was een fundament onder de vroegkapitalistische Friese markteconomie. De elf steden kregen vanaf de late zestiende eeuw als markt- en overslagplaatsen in dat waternetwerk steeds meer een centrumfunctie. Ze ontwikkelden zich daardoor ook tot een politieke machtsfactor. Zoals tegenwoordig bedrijventerreinen zich langs de snelweg vestigen, zo ontstonden in tal van Friese steden langs het water uitgebreide koopliedenwijken (bijvoorbeeld het Vliet bij Leeuwarden).
Vervening en admiraliteit
Ook de vervening in de zuidoostelijk gelegen gedeelten van Friesland – turf was een kostbaar exportartikel – kon in de zeventiende eeuw alleen dankzij speciaal gegraven kanalen plaatsvinden. Ook in dit gebied groeiden langs het water handelsplaatsen als Heerenveen en Drachten. Sommige steden kregen door hun centrale ligging aan het water politieke en militaire meerwaarde. De admiraliteit van Friesland – vergelijkbaar met onze huidige marine – was van 1597 tot 1645 gevestigd in Dokkum en daarna tot 1795 in Harlingen. De oorlogsvloot die in deze havens lag, had tot taak om de handel over zee te beschermen.
Toerisme
In de negentiende eeuw nam het belang van de rechtstreekse handel op het buitenland af. Het water dient vanaf die tijd – vanuit economisch oogpunt – in toenemende mate het vermaak. De Friese meren en de Wadden trekken zomers tal van watersporttoeristen. Het befaamde ‘skûtsjesilen’ markeert die overgang van bedrijvigheid naar ferdivedaasje: op oude vrachtschepen wordt nu om het hardst gezeild. De toeristenindustrie is in Friesland één van de belangrijkste bedrijfstakken geworden en zo wordt er met water nog steeds geld verdiend.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Yn en om Fryslân streamt rûnom it wetter. Greppels, sleatten, tochten, fearten, rivieren, marren, it Waad, de Iselmar, de Noardsee. Swiet en sâlt. Freon en fijân. Der hat yn de Fryske skiednis lang in wif lykwicht bestien tusken de kânsen dy’t it wetter bea en de driging dy’t it wie. De kânsen lokken, mar de lju moasten leare om mei de driging om te gean.
Terpen, diken en gemalen
Yn de terpetiid (fan 600 foar Kristus ôf oant sawat 1000 nei Kristus) spielde it wetter by gelegenheid oer it lân. Dat hie ek positive kanten, om’t it seewetter fruchtbere seeklaai ôfsette en de farwegen nei bûten ûnbehindere bleaune. Om dêrfan profitearje te kinnen smieten de bewenners terpen op. Yn de midsieuwen waard mei it yndykjen fan it lân út ein set. De ‘goudene hoep’, sa waarden de seediken ek wol neamd. Mar dêrmei wie noch lang net it nivo fan behearsking berikt dat wy hjoed de dei kenne. Pas yn de njoggentjinde en ek de tweintichste ieu koe mei tank oan it bemeallen fan de Fryske boezem – ûnder oaren troch it monumintale Wouda-gemaal by De Lemmer – it wetterpeil binnen- likegoed as bûtendyks behearske wurde. Ek no’t de seespegel troch it opwaarmjen fan de ierde hieltiten heger komt, is de driging noch net ferdwûn.
Hannel
Wetter betsjutte foar it deistich libben yn it foarste plak ekonomyske aktiviteit. De Fryske hannel fan de iere midsieuwen mei dan it meast ferneamd wêze – de Friezen behearsken doedestiids de Noardsee –, ek yn letter tiden spilen Fryske skippers in wichtige rol. Yn de tsiende oant de tolfde ieu wiene hja dominant oanwêzich op de Eastsee en oant fier yn Ruslân. Starum en Boalsert sletten har noch wer letter oan by de Hanze en yn de tiid fan de Republyk fear mannich Frysk skipper foar Amsterdamske reders op de lytse feart, dêr’t de kustfeart by de Atlantyske kust fan Europa del en op de Eastsee mei bedoeld wurdt. Ien op de fjouwer skippen dy’t troch de Sont nei in Eastseehaven fear, hie yn 1748 in Fryske bemanning.
Wetternetwurken
Ek yn de Fryske ekonomy sels spile it wetter in ûnmisbere rol. Yn in tiid dat ferfier oer de noch ûnferhurde wegen net waarfêst en dus ûnwis wie, betsjutte wetter ek de wissens fan geregeld ferfier fan minsken en guod. Under tafersjoch fan it sintraal bewâld waard fan sawat 1500 ôf in wiidweidich systeem fan kanalen en fearten oanlein. It wie in fûnemint ûnder de ierkapitalistyske Fryske merkekonomy. De alve stêden krigen fan de lette sechstjinde ieu ôf as merk- en oerslachplakken hieltiten mear in sintrumfunksje yn dat wetternetwurk. Hja ûntjoegen har dêrom dan ek ta in politike machtsfaktor. Lykas tsjintwurdich bedriuweterreinen har lâns de sneldyk fêstigje, sa ûntstiene yn guon Fryske stêden grutte keapmanswiken lâns it wetter (lykas it Fliet by Ljouwert).
Feanterij en admiraliteit
Ek de feanterij yn de súdeastlike parten fan Fryslân – turf wie in kostber eksportartikel – koe yn de santjinde ieu allinne plakfine mei tank oan spesjaal groeven kanalen. Ek yn dy krite groeiden der lâns it wetter hannelsplakken, lykas It Hearrenfean en Drachten. Guon stêden krigen troch harren sintrale lizzing oan it wetter politike en militêre mearwearde. De admiraliteit fan Fryslân – te ferlykjen mei de marine fan hjoed de dei – wie fan 1597 oant 1645 fêstige yn Dokkum en dêrnei oant 1795 yn Harns. De oarlochsfloat dy’t yn dy havens lei, hie as taak de beskerming fan de hannel oer see.
Toerisme
Yn de njoggentjinde ieu naam it belang fan de hannel streekrjocht op it bûtenlân ôf. It wetter tsjinnet fan dy tiid ôf – út ekonomysk perspektyf – hieltiten mear om te fermeitsjen. De Fryske marren en it Waad lûke simmerdeis in mannichte oan wettersporttoeristen. It ferneamde skûtsjesilen markearret dy oergong fan yndustry nei ferdivedaasje: op âlde frachtskippen wurdt no om it hurdst syld. De toeristeyndustry is yn Fryslân ien fan de wichtichste bedriuwstûken wurden en sa wurdt der mei wetter noch altiten jild fertsjinne.
