Pakweg aan het einde van de zesde eeuw ging een zekere Monulfus het hoge kerkelijke ambt bekleden van bisschop van Traiectum oftewel Maastricht. Dat was destijds een bloeiende handelsstad aan de Maas met zichtbare resten uit het Romeinse verleden. Al vrij snel werd Monulfus gewezen op een groot grafmonument op een voormalig Romeins grafveld. Die begraafplaats lag net buiten de stad. Op het bewuste graf stond een houten kapelletje. Daar werd Servatius vereerd. Een bisschop, zo werd gezegd, van lang geleden: ‘Dat moet dan haast wel geweest zijn tijdens invallen van vreemde volkeren twee eeuwen terug in de tijd’. Monulfus raakte ervan overtuigd dat Servatius de oudste bisschop was, de heilige stichter van zijn bisdom.
Monulfus
Een bisschop was (en is) iemand die in de christelijke kerk optreedt als een religieus leider van een kerkelijk gebied, namelijk het bisdom. In de zesde en zevende eeuw werden mannen uit machtige families in de regio vaak gekozen tot bisschop. Monulfus moet ook zo iemand geweest zijn. Om als bisschop van Maastricht het begin en daarmee het belang van zijn bisdom vast te leggen, ging hij op zoek naar de stichter ervan. Die vond hij dus in Servatius. Om de al bestaande verering van Servatius te versterken, bouwde Monulfus een nieuwe gedachteniskerk op zijn graf. Monulfus wist echter maar weinig van de man van wie werd gezegd dat hij zijn oudste voorganger was. Niet eens op welke dag Servatius was overleden! Misschien is het wel Monulfus zelf geweest die 13 mei heeft uitgekozen als de herdenkingsdag van Servatius. Feit is dat hij de beroemdheid van Servatius verder bleef oppoetsen. Zo liet hij de botten opgraven waarvan werd aangegeven dat ze van de oude bisschop waren, om deze hierna heel officieel te plaatsen in de nieuwe kerk. Volgens de kerkgewoontes van die tijd was Servatius daarmee heilig verklaard. De religieuze grootheid van Maastricht maakte deze stad ook interessant voor koningen en zelfs keizers in latere tijd. Vanaf de zevende eeuw veranderden zij Maastricht in een koninklijk centrum in het Maasland. De kerk van Monulfus en het graf van Servatius vielen nu ook in handen van de vroegmiddeleeuwse heersers.
Servaaslegende
Het oudste verhaal over Servatius is opgeschreven door Gregorius. Dit was de bisschop van de ‘Franse’ stad Tours in de jaren 573-594. Volgens Gregorius had Aravatius oftewel Servatius als bisschop in Tongeren (in het huidige België) geleefd in de vierde eeuw. In een poging om een dreigende inval van de Hunnen in Tongeren af te wenden, reisde deze bisschop naar Rome om daar te bidden op het graf van Petrus. Deze leerling van Jezus Christus verscheen vervolgens aan Servatius in een visioen, een soort droom, en zei dat Tongeren zou worden verwoest. Bij terugkomst kondigde Servatius het slechte nieuws aan in de stad, aldus Gregorius. Servatius nam afscheid van iedereen en vertrok naar Maastricht. Hier plaatste hij nu de bisschopszetel. In het jaar 384 zou hij zijn overleden. Servatius werd begraven op een grafveld waar tegenwoordig het Vrijthof is. Dit verhaal van Gregorius werd in latere eeuwen populair en ging op die manier de basis vormen voor zijn levensbeschrijving als heilige. Ronduit bekend werd de Servaaslegende, een van de eerste literaire geschriften in een vroege vorm van de Nederlandse taal. De auteur hiervan was de twaalfde-eeuwse dichter Hendrik van Veldeke [venster 18].
Sint-Servatiussleutel
Rond 1070 wilden de mensen de status verhogen van de man van wie werd gezegd dat hij de oudste bisschop van Maastricht was. De Franse monnik Jocundus kreeg daarom het verzoek om het leven van Servatius nog een keer op te schrijven. Om het prestige van de oude bisschop te vergroten, voegde Jocundus bepaalde details toe aan zijn levensverhaal. Servatius was volgens Jocundus eigenlijk afkomstig uit Armenië, een van de oudste christelijke landen. Bovendien zou Servatius in zijn visioen in Rome een sleutel hebben gekregen van de zojuist genoemde Petrus. De Sint-Servaaskerk in Maastricht heeft tegenwoordig een van de best bewaarde Middeleeuwse schatkamers in Europa. Hier liggen allerlei religieuze objecten opgeslagen, waaronder de Sint-Servatiussleutel. Dit prachtig versierde object van zilver is waarschijnlijk kort na het jaar 800 gemaakt. Via het hof van keizer Karel de Grote (768-814) in het nabije Aken [venster 11] zou de sleutel mogelijk als een geschenk in Maastricht terecht zijn gekomen.
Voortleven
Met name in de vorige eeuw is er het nodige onderzoek gedaan naar Servatius als historisch persoon, mede op basis van oude teksten en vondsten in de bodem. Zoals we hierboven al even hebben gezien, bevatten de bronnen over deze ‘historische’ Servatius veel verschillen, fouten of onwaarheden. Daarom durven slechts weinig onderzoekers het aan om keiharde uitspraken te doen over zijn precieze levensloop. Zelfs zijn bestaan als historisch persoon is in twijfel getrokken. Toch leeft Servatius voort tot op de dag van vandaag. Zijn verering heeft zich verspreid over grote delen van Europa. De Sint-Servaaskerk in Maastricht, gebouwd op zijn graf, is al eeuwenlang een belangrijke bedevaartkerk. Bovendien is het een topmonument van romaanse en gotische bouwkunst in Noordwest-Europa.