Strijd binnen de hervormde kerk
Strijd binnen de protestantse kerk, afscheidingen en scheuringen hebben een geschiedenis die teruggaat tot 1834. In dit jaar scheidden ds. Hendrik de Cock en zijn gemeente in het Groningse Ulrum zich af van de Nederlands Hervormde Kerk, op dat moment de staatskerk van Nederland. Reden om de Nederlands Hervormde Kerk te verlaten, was voor De Cock dat deze in die jaren werd geregeerd door mensen die niet geloofden dat God dikwijls ingreep in de levens van mensen en die het niet nodig vonden om heel vroom te leven. Toen de Afscheiding plaatsvond, richtte ds. Anthony Brummelkamp in Arnhem een eigen predikantenopleiding op voor hen die de staatskerk verlieten. Afgescheidenen zouden later de Christelijk Gereformeerde Kerk vormen. In de jaren twintig van de 20e eeuw bouwden zij in Ede een eerste kerk.
Ederveen
In 1834 stond ds. Dirk Adriaan Detmar in de Oude kerk in Ede. Hoewel hij een geestverwant van ds. De Cock was, zagen hij en zijn kerkenraad geen aanleiding om uit de Nederlands Hervormde kerk te stappen. In hun ogen ging het in de Oude Kerk al toe zoals de Afgescheidenen beoogden, dus de kerk verlaten was onnodig. De enige plek waarvan vaststaat dat er wel veel afgescheidenen kwamen, is Ederveen, waar in het huis of op het erf van Johan van Ravensloot een vergadering van enkele honderden mensen samenkwam en ds. Anthony Brummelkamp preekte.
Doleantie
In 1886 vond de Doleantie plaats onder leiding van dr. Abraham Kuyper waarbij een aantal kerkenraden brak met de Nederlands Hervormde Kerk. Zij vormden in 1892 samen met de Christelijk Gereformeerde Kerk van De Cock de Gereformeerde Kerken in Nederland. In Ede ontstond een gereformeerde kerk die vanuit een vriendenkring in de Molenstraat samenkwam. Een van de leidende figuren was de rijke winkelier G.J.C. Cavaljé. Voormalig schaapherder G. Davelaar werd de eerste predikant. In 1903 betrok deze gemeente de Noorderkerk.
Veelheid afscheidingen
Na de Doleantie volgden landelijk nog meer afscheidingen, zoals de Christelijke Gereformeerde Kerken, Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, Nederlands Gereformeerde Kerken, Gereformeerde Gemeenten (in Nederland en Noord-Amerika) en de Gereformeerde Gemeenten in Nederland. In Ederveen en Kootwijkerbroek ontstonden 'vrije gemeenten' en in Ede kwamen 'Oud-Gereformeerde Gemeenten', die in 1955 een geliefde predikant kregen: de voormalige arbeider ds. Johannes van der Poel.
Dominee Paauwe
In Bennekom kwam in 1907 hervormd predikant ds J.P. Paauwe. Enkele jaren later vestigde hij zich als vrij predikant nadat hij in conflict was gekomen met het kerkbestuur. Hij was het niet eens met de inschrijving van vrijzinnige doopleden van zijn gemeente die elders belijdenis hadden gedaan. Eerder had hij hun al een verklaring van goed gedrag geweigerd. Jan Siebelink, de schrijver van het bekende boek 'Knielen op een bed violen', was jarenlang leraar op het Marnix College in Ede. In zijn boek draait het om het geloof van zijn vader die aanhanger was van ds. J.P. Paauwe.
Verder lezen:
- Wim Eikelboom en Anna Lavická, 'Kerkelijke kaart van Ede en Chrudim / Publikací mapy církví v Ede a Chrudimi' (Gemeentearchief Ede in samenwerking met de werkgroep kerken van de Stichting Stedenband Ede-Chrudim, 2009) 56 (30 Nederlands, 26 Tjechisch) ISBN9780979623068.
- Cor van Iterson en Arie Romein, 'Een eeuw vol kerken. Kerkbouw in het dorp Ede in de 20e eeuw' (Gemeentearchief Ede 2009) 132 blz. ISBN 9789079623082.
- Jan R.F. Heine, 'Een baken in de tijd. Het verhaal rondom de dorpskerk van Bennekom door de eeuwen heen' (Gemeentearchief Ede 2009) 112 blz. ISBN 9789080125773.
