IJje Wijkstra is de laatste van zeven kinderen van IJje Wijkstra senior, timmerman en klompenmaker uit Doezum en Sjouktje Bolhuis uit Nuis. Lutje IJje is het lievelingetje van allebei zijn ouders, maar erg gezellig is het thuis niet. Zijn vader is oud en krijgt steeds minder opdrachten. Om het gezin te voeden moet zijn moeder op verschillende manieren geld in het laatje brengen. Daarnaast ruziën zijn ouders veel over het geloof. Van zijn vader leert hij al jong vissen en jagen – en dus ook het omgaan met een geweer. Van hem leert hij ook dat je je weinig hoeft aan te trekken van de wet, of van wat anderen van je vinden. Van zijn moeder, die lid is geworden van de gereformeerde kerk, leert hij juist dat je moet bidden en braaf moet zijn.
Zenuwziekte
Na de basisschool gaat Lutje IJje met zijn oudere broers mee naar de bouw en leert er metselen en voegen. Daar verdient hij een goede boterham mee, maar hij vindt het werk saai. Hij probeert het even als boerenknecht en werkt in 1918 een blauwe maandag in de Krupp-staalfabriek in Essen. Sinds die ervaring in de Duitse oorlogsindustrie leidt hij naar eigen zeggen aan een zenuwziekte. Terug in Nederland werkt hij weer als voeger in de bouw, maar maakt ook klompen, vangt mollen en stroopt. Daarnaast repareert hij en handelt hij in vuurwapens – sinds 1919 mag je die niet zomaar meer in bezit hebben. Als muzikant en verhalenverteller is hij tenslotte een graag geziene gast op kermissen en op feestjes bij mensen thuis. In Fries-Groningse Woldstreek bestaat in deze tijd nog een levendige traditie van volksmuziek en volksverhalen.
Het gezag
IJje interesseert zich voor politiek en leest veel. Hij is een aanhanger van Domela Nieuwenhuis [zie venster 22] en bezoekt lezingen van vrijdenkers – mensen die tégen het geloof zijn. Onder hun invloed treedt hij uit de kerk. Hij noemt zichzelf een anarchist – iemand die tegen het gezag is - maar is zelf heel bazig en opvliegend. Hij heeft vaak ruzie met mensen in zijn omgeving en krijgt het geregeld aan de stok met de politie. Zo krijgt hij boetes voor openbare dronkenschap, stroperij, verboden wapenbezit, maar ook voor zijn weigering om te stemmen bij verkiezingen - tot 1970 is dat in Nederland verplicht. Van burgemeester Bonnema van Grootegast krijgt hij geen wapenvergunning en ook als straatmuzikant mag hij niet aan de slag.
Gedonder
In 1928 krijgt IJje een relatie met Aaltje van der Tuin (1898 – 1985). Zij is de vrouw van zijn vriend Hendrik Wobbes, die op dat moment in de gevangenis zit. In januari 1929 gaat ze bij IJje in Kornhorn wonen en laat daarvoor haar zes kinderen in Opende in de steek. In die tijd is dat voor vrouwen een manier om meer steun te krijgen, of ervoor te zorgen dat de gemeente de zorg voor de kinderen op zich neemt. IJje en Aaltje nemen er een dubbel risico mee. In de streek bestaat nog het gebruik dat jongeren uit het dorp mensen die overspel plegen publiek te schande maken. Een paar jaar eerder, in 1926, joeg een groep jongeren zo’n illegaal liefdespaar nog naakt door de straten van Niebert en Nuis. Daarnaast krijgen ze gedonder met de overheid: het verlaten van je kinderen is een misdrijf. Op 4 januari kloppen ’s middags drie politieagenten aan bij IJje om Aaltje te spreken: ze moet terug naar haar kinderen. Als ze dat weigert gaan de agenten weg, maar zeggen aan dat ze terug zullen komen met een proces-verbaal. De broer van IJje en ook een buurtgenoot waarschuwen de dienders: IJje is onberekenbaar, een volgende keer kan het ook mis gaan. De agenten lachen erom.
Beestmens
Die volgende keer is 18 januari 1929. ’s Morgens in de vroegte staat de voltallige politiemacht van de gemeente Grootegast – twee rijksveldwachters en twee gemeenteveldwachters – voor de gesloten voordeur van IJje. Over wat er dan precies gebeurt bestaan verschillende getuigenissen en vele, vele verhalen. Een feit is dat IJje alle vier de politieagenten doodschiet, hen de keel doorsnijdt en zijn huis in brand steekt. Hij is gewond maar vlucht, eerst naar Lukaswolde, daarna naar Tolbert, en vervolgens naar Stad. Nog voor hij het daar ziekenhuis bereikt wordt hij daar gearresteerd.
In alle kranten in Nederland en ook daarbuiten gaat het dagenlang over de gebeurtenissen in Grootegast. In veel berichten wordt IJje neergezet als een ‘beestmens’ en een ‘onmaatschappelijk figuur’. Ook is er angst voor een revolutie van anarchisten of communisten. Die ontkennen elke betrokkenheid en veroordelen IJje ook. Wel wijzen ze op de diepe armoede die er in de Fries-Groningse Wolden heerst. In zijn omgeving zien mensen IJje vooral als een triest geval: slachtoffer van zijn liefde voor een fatale vrouw. Toch geldt hij in sommige kringen ook wel als een soort held. Bij vechtpartijen met de politie of de marechaussee zijn ‘Lutje IJje’ en ‘Grootegast’ nog jarenlang strijdkreten.
Zonderling
De vier politiemannen Aldert Meijer (Foxwolde, 1895), Mient van der Molen (Surhuisterveen, 1865), Hermannus Hoving (Groningen, 1899) en Jan Werkman (Oostwold, 1883) krijgen een staatsbegrafenis, een monument bij het gemeentehuis van Grootegast en een ere-begraafplaats op het Esserveld in Groningen. Aaltje krijgt een jaar cel voor het verlaten van haar kinderen en vertrekt daarna naar een instelling van het Leger des Heils in Amsterdam. In 1980 herenigt ze zich met haar kinderen. IJje krijgt eerst levenslange gevangenisstraf, die in hoger beroep wordt omgezet in 20 jaar cel. Hij leest en schrijft veel en wordt steeds zonderlinger. In 1941 overlijdt hij in het Rijkskrankzinnigengesticht in Woensel bij Eindhoven aan tuberculose.
Terugkijkend lijkt IJje het type verwarde man die in razende drift handelde. Dat is misschien zo, maar er is meer. In de arme streek waar hij opgroeit zijn de gemeenschappen gesloten. De mensen zijn vooral op elkaar betrokken en regelen hun zaakjes het liefst onderling. Ze hebben het niet zo op met gezag van buitenaf. Als Aaltje bij IJje intrekt komt hij in conflict met het oude gezag van de dorpsgemeenschap én met het nieuwe gezag van de wet. Voor het eergevoel en de zenuwen van de schietgrage IJje is die combinatie net iets te veel.
Thematische lijnen
- Wat geeft betekenis? - zingeving en levensbeschouwing
- Woord en beeld verbinden - taal, kunst en cultuur
- Wie telt er mee? - sociale (on)gelijkheid
- Wie bestuurt er? - politiek en samenleving
Verwijzingen
- Canon van Groningen Rode banieren in het graan
- Het teken van het Beest (film)
- Openluchtmuseum / themapark De Spitkeet – Harkema (Fr.) over armoede in De Fries-Groningse Wolden
Educatie
- De herinnering verbeeld (Grootegast e.o., groep 7 en 8)
