‘Ons Nederlandse leger moet in krijgsgevangenschap. Verschrikkelijk! Al die jongens en mannen. Wat is dat erg!’ Dat schrijft Bets Renkema op 29 april 1943 in haar dagboek. Een kopie van het Duitse bevel bewaart de 18-jarige scholier uit Oldekerk voor ‘later’. Het bevel slaat in als een bom en is de aanleiding voor de april-mei stakingen. Het zijn, zeker in het noorden, de belangrijkste verzetsdaden tegen de bezetters. In het Westerkwartier mondt dat uit in de brute moord op 16 inwoners van De Haar en Marum. Dat gebeurt een paar dagen na 29 april. Wat gaat eraan vooraf?
Oorlog
Op 15 mei 1940 geeft het Nederlandse leger zich over en hebben de Duitse bezetters vrij spel. Aanvankelijk treden de Nazi’s nog gematigd op omdat ze het Nederlandse ‘broedervolk’ voor zich willen winnen. De maatregelen tegen Joden worden in 1941 en 1942 echter steeds heftiger. Eerst worden Joden gescheiden van andere Nederlanders, daarna gedwongen zich te melden voor kampen in Nederland en in Duitsland. Dat Joden in Duitse concentratiekampen massaal worden vermoord weten de meeste mensen op dat moment niet. De druk op andere Nederlanders neemt ook toe: steeds meer mannen moeten in Duitsland gaan werken. Velen duiken onder, sommigen gaan verzet plegen. De hoop op een snelle Duitse nederlaag neemt toe. In het voorjaar van 1943 lijden de Nazi’s in Rusland en in Noord-Afrika zware verliezen.
Stakingen
Op 29 april 1943 komt het Duitse opperbevel met de aankondiging dat alle voormalige Nederlandse soldaten zich opnieuw moeten aanmelden. In 1940, toen Duitsland heel West-Europa net had veroverd, was het hele leger – driehonderdduizend mannen - juist naar huis gestuurd. Nu de kansen voor Duitsland keren willen Hitler en zijn helpers een opstand in Nederland voorkomen.
Als reactie op het Duitse bevel breken spontane, ongeorganiseerde stakingen uit, vooral in het noorden en oosten van Nederland. Ook in het Westerkwartier weigeren boeren melk te leveren. Jongelui houden melkrijders tegen of werpen melkbussen omver. De staking is lokaal: in Zevenhuizen en de Wilp is het veel onrustiger dan in Leek en Noord-- en Zuidhorn. In Oldehove sluit zelfs het gemeentehuis haar deuren. In die delen van het Westerkwartier wordt nog dagen daarna gestaakt, ook al kondigen de Duitsers harde maatregelen aan. In Grootegast zetten groepjes jongelui bedrijven onder druk om vol te houden, soms met het mes in de hand.
Executie
Op maandag 3 mei gaan veel mensen weer aan het werk, maar her en der wordt er nog gestaakt. Een jongeman uit Doezum wordt opgepakt, ter dood veroordeeld en geëxecuteerd. Als de Duitsers in die gespannen sfeer boomstammetjes zien liggen op de weg naar hun radareenheid bij Trimunt, interpreteren ze dat als sabotage. Dat is een misdrijf dat met de doodstraf wordt bestraft. Een Duitse eenheid arresteert lukraak zestien jongens en mannen uit De Haar en omgeving en schieten hen standrechtelijk dood. Of deze mannen en jongens echt iets gedaan hebben wordt niet nagegaan. ‘Het waren allemaal communisten’, zegt de Duitse bevelhebber er later over. Alle regels voor doodstraffen zijn hierbij genegeerd, zo is later vastgesteld. Waar de lichamen zijn begraven is altijd geheim gehouden.
Het beestachtige optreden van de Nazi’s schokt iedereen. Nu is duidelijker dan ooit waartoe zij in staat zijn. Bij de stakingen van 1943 komen 175 mensen om. 32 daarvan komen uit Groningen, 18 uit het Westerkwartier. De staking is voorbij, maar het verzet neemt alleen maar toe. Voor vriend en vijand is duidelijk dat de Duitsers alleen met geweld de baas kunnen blijven.
Dagboekschrijfster Bets Renkema komt twee weken later terug op het ‘vreselijk drama’ in Marum. Dat mag ‘nooit meer vergeten worden’, schrijft ze. Na de oorlog komt er een gedenkteken bij de ingang van de kerk van Marum te staan. Ook bij Trimunt is een herinneringsmonument geplaatst. In mei 2023 is er een openluchtspel over de gebeurtenissen op de plek van de executie.
Thematische lijnen
- Wie telt er mee? - sociale (on)gelijkheid
- Wie bestuurt er? - politiek en samenleving
Verwijzingen
- Het drama van Trimunt (groep 7 en 8)
- De herinnering verbeeld – Grootegast Groep 7 & 8)
