Burgerrechten
Vanaf de achttiende eeuw strijken Joodse immigranten vanuit Duitsland ook in het Westerkwartier neer [zie venster 18]. In het jaar 1796 krijgen zij net als andere religieuze minderheden gelijke burgerrechten. De Nationale vergadering, het parlement van het Bataafse volk, besluit dat "geen Jood zal worden uitgesloten van enige rechten of voordelen, die aan het Bataafs burgerrecht verknocht zijn." Gelijkheid voor de wet betekent nog niet dat er geen onderscheid meer wordt gemaakt. Joden en andere inwoners van het Westerkwartier leven naast elkaar, maar lang niet altijd met elkaar. Toch groeien de groepen na verloop van tijd naar elkaar toe.
Kille
In Leek ontstaat rond 1800 met vallen en opstaan een kille, een Joodse gemeenschap. Al in 1783 hebben Joodse burgers buiten het dorp grond gekocht voor een eigen begraafplaats – die er nog steeds ligt. Rond 1810 bouwen ze een sjoel, een synagoge. Onderling praten ze tot pakweg 1880 Jiddisch, maar steeds vaker beheersen ze ook de streektaal. Onderling zijn er rangen en standen. Sommige Joden betalen veel voor de synagoge en de school, anderen zijn er te arm voor.
In 2014 kijkt Sikke Casemier, geboren in Leek in 1932, terug op zijn jeugdjaren. Hij speelde veel met zijn Joodse buurjongen Levie Israëls. In het dorp wonen dan zo’n 70 à 75 Joden. In Leek wemelt het van de kleine winkeliers, slagers, bakkers en kruideniers. Het dorp is arm en er zijn heel veel werklozen. Sikke herinnert zich ‘dat de Joodse inwoners overal aan mee deden en actief waren in het verenigingsleven, maar ook dat er veel over hen gepraat werd’. Er zijn vooroordelen. Op een gegeven moment krijgt de kleine Sikke zomaar een cadeautje van Samuel Levie, de voorzitter van de Joodse gemeente, lid van de gemeenteraad en eigenaar van een kledingwinkel. Het is ‘speelgoed in de vorm van een motorrijder op een motorfiets met zijspan’. Sikke is altijd blijven nadenken over dat onverwachte cadeau – wist Samuel Levie wat er aan stond te komen?
De Joodse inwoners van Leek hebben allerlei beroepen. De vader van Sikke’s vriendje Levie, Heiman Israëls, is vertegenwoordiger in naaimachines van het merk Singer en ook dansleraar. Op zondagavonden geven zijn vrouw Aaltje en hij dansles in Hôtel Reijntjes. Exportslachterij Van Dam biedt aan tientallen mensen werk. Daarnaast hebben de Van Dams een slagerswinkel. Ook andere Joden zijn koopman en/of slager en velen trekken rond als marskramer.
Duifje
Duifje of Ducie Denneboom wordt in 1922 geboren in Leek. Haar vader Herman Henri Denneboom heeft er samen met zijn broer een kledingzaak. Hij is lid van een tennisvereniging, zingt bij een koor, is actief in de synagoge en interesseert zich voor politiek. Dat laatste erft Duifje van hem: al jong is ze lid van een zionistische beweging die streeft naar een eigen Joodse staat Israël in Palestina. Aan het begin van de oorlog werkt ze als dienstmeisje in Groningen bij de familie van de Russische scheikundige Lifschitz. Bij hen bereidt ze zich praktisch voor op een leven in Palestina. Als ze niet meer mag reizen omdat ze Joods is keert ze terug naar Leek. Daar verlooft ze zich in 1941 met Salomon Joël (Leo) van Essen uit Groningen. Ook hij is van plan naar Palestina te gaan: eerder woonde en werkte hij in een zionistische woongroep in Beverwijk. In de zomer van 1942 trouwt het stel. Duifje is dan 20.
Deportaties
Precies op dat moment beginnen de deportaties. Vanuit Leek vertrekken in juli 1942 de Joodse mannen. Heiman Israëls, de vader van Sikke’ s vriendje Levie, schrijft vanuit Westerbork dat het goed met hem gaat. Veel mensen geloven ondanks alles in een goede afloop. Maar in november volgen de vrouwen en kinderen. Aaltje, de moeder van Levie, heeft de koffers en tassen al klaar gezet. Tegen Sikkes ouders zegt ze: ‘misschien zijn we er morgen niet meer’, want de dag van vertrek blijft lang onduidelijk. Ze denkt dat ze haar man zal terugzien in het oosten. Op 15 december worden Aaltje en Levie in Auschwitz vergast, hun vader is dan al drie maanden niet meer in leven. Ook de broers Van Dam vinden daar de dood. Leo en Duifje worden vanuit Westerbork in september 1943 naar Auschwitz gestuurd. Leo sterft daar op 1 december. Duifje komt terecht in een blok voor medische experimenten en sterft uiteindelijk in Bergen-Belsen in maart 1945. Haar twee jongere zusjes, Selma en Hertha, duiken onder en overleven. Met hun moeder emigreren zij later naar Israël.
Herinnering
Juist op het platteland van Groningen worden Joden razendsnel opgepakt en weggevoerd. Tijd om onder te duiken is er bijna niet. Daar is ook wel verzet tegen. In maart 1943 weigert het gehele Marechausseekorps van Grootegast - elf man sterk – om zeven zieke Joodse burgers van Grijpskerk te arresteren. Als ze dat na een nacht bedenktijd nog steeds weigeren worden ze zelf gearresteerd; een van hen overlijdt in de kampen. Zulk verzet kan niet voorkomen dat niet alleen de Joodse inwoners van Leek, maar ook die vn Aduard, Hoogkerk, Grijpskerk, Niezijl, Visvliet en Noord- en Zuidhorn vanaf 1942 via kamp Westerbork worden weggevoerd naar Auschwitz of Sobibor en daar worden gedood.
Sinds enkele jaren zijn er op veel plekken Stolpersteine / struikelstenen voor hun vroegere woningen neergelegd of andere merktekens aangebracht om hen te gedenken. Sinds 2023 is er bovendien een digitaal monument voor álle mensen uit het Westerkwartier die in de oorlog zijn omgekomen: het WKregister.
Thematische lijnen
- Wat geeft betekenis? - zingeving en levensbeschouwing
- Wie telt er mee? - sociale (on)gelijkheid
- Wie bestuurt er? - politiek en samenleving
Verwijzingen
- Canon van Nederland: Tweede Wereldoorlog; Anne Frank
- Canon van Drenthe: Kamp Westerbork; Onderduiken
- Canon van Groningen: Deportaties
- Joods Monument – alle slachtoffers van de Holocaust
- Museum het Joodse Schooltje – Leek
- WKregister van alle militairen, verzetsstrijders, Joodse en andere burgers die in de Tweede Wereldoorlog in en rondom de gemeente zijn omgekomen.
Educatie
- Duifje en haar familie (groep 7 en 8)
- Wie niet weg is, is gezien – Onderduiken op de zolder van Nienoord (groep 7 en 8)
- De herinnering verbeeld – Grootegast (Groep 7 & 8)
