Centrum van wetenschap
De universiteit van Friesland in Franeker was een van de belangrijkste instellingen in het Friesland van de zeventiende en achttiende eeuw. Ze maakte niet alleen het kleine stadje Franeker tot een internationaal centrum van wetenschap, maar was voor het culturele en maatschappelijke leven in geheel Friesland van groot belang, een soort van transformatorhuisje waarin de inzichten en meningen van binnen- en buitenlandse wetenschappers werden opgevangen en weer doorgegeven.
Kloostergoederen
De universiteit werd in 1585 opgericht, kort nadat Friesland de Spaanse landsheer had afgezworen. Het was na Leiden de tweede universiteit in de Republiek. Een van de grootste veranderingen in de Republiek (en dus ook in Friesland) was dat de Rooms-katholieke godsdienst werd ingeruild voor het protestantisme en dan vooral zijn calvinistische variant. Het gevolg was dat de universiteit nu kon worden betaald uit de opbrengst van de in beslag genomen landerijen die de vele Rooms-katholieke kloosters in Friesland in hun bezit hadden – de zogenaamde ‘kloostergoederen’. Dat men van dat geld nu juist een universiteit wilde onderhouden, kwam óók door de plotselinge wisseling van godsdienst. Er ontstond ineens dringende behoefte aan goed opgeleide predikanten. Daarom werd de theologie als de belangrijkste van de in Franeker onderwezen wetenschappen beschouwd. Aan de universiteit werden echter ook faculteiten geopend waar medici en juristen werden opgeleid en al deze studenten kregen bovendien nog eens een aantal voorbereidende vakken in de faculteit van de zeven vrije kunsten: de artes-faculteit.
13 Latijnse scholen en 1 universiteit
Vergeleken met tegenwoordig stelden universiteiten in deze periode getalsmatig niet veel voor. Er doceerden in Franeker in de 226 jaar van haar bestaan niet meer dan 177 hoogleraren en het totale aantal studenten – vrouwen studeerden in deze tijd niet – was minder dan 15.000. Dat is gemiddeld zo’n 65 studenten per jaar. In Friesland bestonden er honderden, vaak kleine dorpsscholen en de meeste mensen konden ook wel lezen en schrijven. De dertien Latijnse scholen in Friesland en die ene universiteit waren echter maar voor zeer weinigen weggelegd, eerder ook voor mensen van aanzien dan voor jongens met talent.
Latijn
Ondanks deze kleine aantallen was de universiteit van groot belang: de hoogleraren speelden een rol in het adviseren van het provinciaal bestuur, ze lokten door hun boeken en pamfletten soms felle maatschappelijke en religieuze discussies uit en ze zorgden ervoor dat wetenschappelijke ideeën uit het buitenland ook in Friesland konden doordringen. Een behoorlijk aantal van de aanwezige hoogleraren en studenten kwam uit het buitenland en dan vooral uit het Duitse Rijk en uit Hongarije, dat net als de Republiek protestants was geworden. Al deze verschillende nationaliteiten konden met elkaar communiceren doordat wetenschappers en studenten (tot ongeveer 1850) overal in Europa het Latijn gebruikten. Ook uit Friesland afkomstige studenten gingen voor hun studie of erna soms op rondreis langs buitenlandse universiteiten.
Koninkrijk der Nederlanden
In de achttiende eeuw ging het met de universiteit bergafwaarts, dit ondanks een zekere mate van bloei in de empirische wetenschappen. De studentenaantallen namen af en het bestuur had moeite om de financiering rond te krijgen. Tijdens het bewind van Napoleon, in 1811, werd de universiteit gesloten. Van 1815 tot 1843 bestond ze nog voort als ‘atheneum’ – een universiteit waaraan men alleen een vooropleiding kon volgen maar niet kon afstuderen. Toen was Friesland, dat tot 1795 een zelfstandig gewest was geweest met een eigen regering, onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden geworden. En daarbinnen werd het ook hoe langer hoe meer een in landbouw gespecialiseerde plattelandsprovincie aan de rand van Nederland. De universiteit herinnert zo aan een periode waarin de economische, sociale en culturele dynamiek meer gelijk opgingen dan in het Friesland van na 1815.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Sintrum fan wittenskip
De universiteit fan Fryslân yn Frjentsjer wie ien fan de wichtichste ynstellings yn it Fryslân fan de santjinde en achttjinde ieu. Net allinne makke hja it lytse stedsje Frjentsjer ta in ynternasjonaal sintrum fan wittenskip, mar hja wie boppedat fan belang foar it kultureel en maatskiplik klimaat yn hiele Fryslân – in soarte fan transformatorhúske, dêr’t de ynsjoggen en mienings fan binnen- en bûtenlânske witenskippers yn opheind en wer trochjûn waarden.
Kleastergoed
De universiteit waard yn 1585 oprjochte, koart nei’t Fryslân de Spaanske lânshear ôfsward hie. It wie nei Leien de twadde universiteit yn de Republyk. Ien fan de grutste feroarings yn de Republyk en dus ek yn Fryslân wie dat de katolike godstsjinst ynruile waard foar it protestantisme, en dan benammen de kalvinistyske fariant. Dat hie fan gefolgen dat de universiteit no betelle wurde koe út de opbringst fan de yn beslach nommen lannen dy’t de mannichte oan roomske kleasters yn Fryslân yn besit hân hiene – it saneamde ‘kleastergoed’. Dat hja fan dat jild no krekt in universiteit ûnderhâlde woene, kaam mei troch it hommels wikseljen fan godstsjinst. Der ûntstie ynienen driuwend ferlet fan goed oplate predikanten. Dêrom waard de teology beskôge as de wichtichste fan de wittenskippen dy’t yn Frjentsjer ûnderwiisd waarden.
13 Latynske skoallen en 1 universiteit
Universiteiten yn dy tiid stelden neffens tal net in soad foar yn ferlykjen mei hjoed de dei. Yn de 226 jier fan har bestean dosearren yn Frjentsjer net mear as 177 heechleararen, en it folsleine tal studinten – froulju studearren yn dy tiid net – wie minder as 15.000. Dat is troch de bank sa’n 65 studinten it jier. Yn Fryslân wiene hûnderten, gauris lytse doarpsskoallen en de measte lju koene dan ek wol lêze en skriuwe. De trettjin Latynske skoallen yn Fryslân en dy iene universiteit wiene lykwols foar mar in pear weilein, earder ek foar lju fan kwizekwânsje as foar jonges mei talint.
Latyn
Nettsjinsteande dy lytse tallen wie de universiteit fan grut belang: de heechleararen spilen in rol yn it advisearjen fan it provinsjaal bestjoer, hja lokken troch harren boeken en pamfletten somtiden fûle maatskiplike en religieuze diskusje út en hja soargen derfoar dat wittenskiplike ideeën út it bûtenlân wei ek yn Fryslân trochkringe koene. Frijwat fan de oanwêzige heechleararen en studinten kamen út it bûtenlân en dan benammen út it Dútske Ryk en út Hongarije, dat lykas de Republyk protestantsk wurden wie. Al dy ferskate nasjonaliteiten koene mei-inoar kommunisearje, om’t wittenskippers en studinten (oant sawat 1850) rûnom yn Europa it Latyn brûkten. Ek studinten út Fryslân wei giene foar harren stúdzje of dêrnei somtiden op in rûnreis by bûtenlânske universiteiten del.
Keninkryk fan de Nederlannen
Yn de achttjinde ieu rekke de universiteit yn de nederklits, nettsjinsteande in beskate bloei yn de empiryske wittenskippen. De studintetallen belunen en it bestjoer hie muoite om de finansiering rûn te krijen. Under it bewâld fan Napoleon, yn 1811, waard de universiteit sletten. Fan 1815 oant 1843 bestie hja noch as ‘atheneum’ – in universiteit dêr’t allinne noch in foaroplieding folge, mar net ôfstudearre wurde koe. Doe wie Fryslân, dat oant 1795 in selsstannich gewest mei in eigen regearing west hie, part fan it Keninkryk fan de Nederlannen wurden. En yn dat ferbân waard it wat langer wat mear in yn lânbou spesjalisearre plattelânsprovinsje oan de igge fan Nederlân. De universiteit docht sa tinken oan in tiid dêr’t de ekonomyske, sosjale en kulturele dynamyk mear lykop yn rûnen as yn it Fryslân fan nei 1815.
