Kasboek
Rienck Hemmema was een voorname herenboer uit het dorp Hitsum (vlak onder Franeker). In de jaren tussen 1569 en 1573 hield hij een kasboek bij. Ieder jaar opnieuw, week na week, maand na maand, noteerde hij wat hij aan inkomsten had en wat hij uitgaf. Ook schreef hij op – soms in het Fries, dan weer in het Nederlands – welke werkzaamheden hij en zijn knechten verrichtten. Wat verdienden knechten en dienstmeiden? Welke werkzaamheden verrichtte hij door het jaar heen? Wat kostte het om zaaigoed te krijgen en hoeveel winst leverde dat uiteindelijk op? In zijn boek hield hij ook de belangrijke gebeurtenissen in zijn gezin en familie bij. Hierbij gebruikte hij soms zelfs het Latijn. Dit kasboek van een boer is een van de bijzonderste geschriften die uit de Friese geschiedenis bewaard zijn gebleven. In West-Europa zijn uit deze tijd namelijk maar enkele van dergelijke nauwkeurige bedrijfsadministraties overgebleven.
Afhankelijk van landbouw
Uit Hemmema’s geschrift kan men opmaken hoe een Fries boerenbedrijf aan het eind van de zestiende eeuw werd gerund. Belangrijker is nog dat het boek zo ook laat zien hoe de Friese landbouw in de periode voor 1650 als moderne, gespecialiseerde landbouweconomie een fundament kon worden onder de zeventiende-eeuwse bloei van de Friese en Nederlandse cultuur die we kennen als de Gouden Eeuw.
In Friesland bestonden er rond 1500 zo’n 10.000 (stemhebbende) boerderijen. In 1793 werden er 9.942 boerenbedrijven geteld. De economische voorspoed in Friesland in deze periode, die zich bijvoorbeeld uitte in een enorme groei van de stedelijke bevolking en in een steeds luxer consumptiepatroon, was in hoge mate afhankelijk van de landbouw. Een min of meer gelijk aantal boerderijen draaide dus een steeds hogere productie. Dankzij Rienck Hemmema’s rekenboek weten we hoe dit mogelijk was.
Commerciële agrarische economie
Al die boerenbedrijven stonden namelijk niet als kleine, grotendeels zelfvoorzienende dorpse bedrijfjes los van elkaar, maar waren in hoge mate gericht op de steden en op de markt. Boeren waren in Friesland ondernemers, ‘farmers’ – marktgerichte boeren, geen ‘peasants’ – geen zelfvoorzienende keuters. Met andere woorden, Rienck Hemmema investeerde in zijn bedrijf met de bedoeling winst te maken.
Hij kocht bijvoorbeeld de mest van de Franeker stedelingen op, om er zijn land vruchtbaarder mee te maken. Aan de andere kant leverde hij de stedelingen tarwe om brood van te bakken. Zelf aten hij en zijn huishouding en zijn knechten ondertussen liever brood van het veel goedkopere rogge dat hij inkocht. Deze houding kenmerkte de landbouw als geheel. De commerciële agrarische economie (zoals ze wordt aangeduid), stond in het Friesland van de zestiende eeuw, door deze ambitie om de winst uit het bedrijf te maximaliseren, op een peil dat men elders in Europa vaak pas in de negentiende eeuw tegenkomt.
Een Friese Kroniek
In de Friese (en trouwens ook Hollandse) samenleving als geheel leidde deze houding ertoe dat er door de overheid ruim geïnvesteerd werd in de mogelijkheden om op de ‘markt’ vraag en aanbod bij elkaar te kunnen brengen. Zo werd de infrastructuur in Friesland in de zestiende en zeventiende eeuw verrijkt met een uitgebreid wegennet en vooral met waterwegen. Gedurende de zeventiende eeuw begonnen stedelingen en ook boeren de nieuw verworven rijkdom steeds meer te besteden aan luxe artikelen die hun status bevestigden: gordijnen, tinnen borden, kleren, sieraden, meubelen, boeken. Zo liet Rienck Hemmema bijvoorbeeld in 1572 voor twee goudguldens en zes stuivers een Friese kroniek overschrijven om er ‘s avonds na het werk in te kunnen lezen. In zijn rekenboek maakte hij er tussen de bedrijven door – ‘mest gekocht’, ‘koren laten mouten’, ‘koe gekalfd’ – melding van.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Kasboek
Rienck Hemmema wie in foarnaam heareboer út it doarp Hitsum (fuort ûnder Frjentsjer). Yn de jierren tusken 1569 en 1573 hold er in kasboek by. Alle jierren op ’e nij, wike nei wike, moanne nei moanne, notearre er wat er oan ynkomsten hie en wat er útjoech. Ek skreau er op – somtiden yn it Frysk, dan wer yn it Nederlânsk – hokker putten hy en syn feinten út de wei setten. Wat fertsjinnen de feinten en tsjinstfammen? Hokker putten die er troch it jier hinne? Wat koste it om sieguod te krijen en hoefolle smiet dat úteinlik op oan winst? Yn syn boek hold er ek de wichtige barrens fan syn gesin en famylje by. Dêr brûkte er út en troch sels it Latyn foar. Dat kasboek fan in boer is ien fan de meast bysûndere geskriften dy’t ús út de Fryske skiednis bewarre bleaun binne. Yn West-Europa binne út dy tiid nammentlik mar in pear fan sokke krekte bedriuwsadministraasjes oerbleaun.
Ofhinklik fan lânbou
Ut Hemmema syn geskrift kin men gewaarwurde hoe’t in Fryske buorkerij oan de ein fan de sechstjinde ieu rund waard. Wichtiger is it noch dat it boek sa ek sjen lit hoe’t de Fryske lânbou yn de perioade foar 1650 as moderne, spesjalisearre lânbou-ekonomy in fûnemint wurde koe ûnder de santjinde-ieuske Nederlânske kultuer dy’t wy as de Gouden Ieu kenne.
Yn Fryslân wiene der om 1500 hinne sa’n 10.000 (stimhawwende) pleatsen. Yn 1793 waarden der 9942 buorkerijen teld. De goede ekonomyske tiden yn it Fryslân fan dy dagen, dy’t him bygelyks fernimme liet oan in enoarme oanwaaks fan de stedsbefolking en in al mar lúkser konsumpsjepatroan, wie fierhinne ôfhinklik fan de lânbou. In min ofte mear lyk bleaun tal pleatsen draaide mei-inoar in al mar hegere produksje. Mei tank oan Rienck Hemmema syn rekkenboek witte wy hoe’t soks koe.
Kommersjele agraryske ekonomy
Al dy buorkerijen stiene nammentlik net los fan inoar as lytse doarpske bedriuwkes dy’t meastepart yn it eigen ferlet foarsjogge, mar wiene tige op de stêden en op de merk rjochte. Boeren wiene yn Fryslân ûndernimmers, ‘farmers’ – op de merk rjochte boeren, gjin ‘peasants’ – keuterboerkes, dy’t allinne yn it eigen ferlet foarsjogge. Mei oare wurden, Rienck Hemmema ynvestearre yn syn bedriuw mei it doel om winst te meitsjen.
Sa kocht er de dong fan de Frjentsjerter stedslju op om syn lân der fruchtberder mei te meitsjen. Oan de oare kant levere er de stedslju weet om bôle fan te bakken. Sels ieten hy en syn húshâlding en feinten ûnderwilens leaver bôle fan de folle goedkeapere rogge dy’t er ynkocht. Sa’n hâlding tekenet de lânbou as gehiel. De kommersjele agraryske ekonomy, sa’t hja oantsjut wurdt, stie yn Fryslân troch dy ambysje om de winst út it bedriuw te maksimalisearjen yn de sechstjinde ieu op in peil dat op oare plakken yn Europa pas yn de njoggentjinde ieu oantroffen wurdt.
In Fryske kronyk
Yn de Fryske (en oars ek yn de Hollânske) maatskippij as gehiel late dy hâlding derta dat der troch de oerheid rij ynvestearre waard yn de mooglikheden om op de ‘merk’ fraach en oanbod byinoar bringe te kinnen. Sa waard de ynfrastruktuer yn Fryslân yn de sechstjinde en santjinde ieu útwreide mei in wiidweidich wegenet en benammen mei wetterwegen.Geandewei de santjinde ieu begûnen stedslju en ek boeren de nij ferwurven rykdom hieltiten mear te besteegjen oan lúkse artikels dy’t harren status befêstigen: gerdinen, tinnen boarden, klean, sieraden, meubels, boeken. Sa liet Rienck Hemmema yn 1572 foar twa goudgûnen en seis stuorren in Fryske kronyk oerskriuwe om der jûns nei it wurk yn lêze te kinnen. Yn syn rekkenboek makket er der tusken de bedriuwen troch – ‘dong kocht’, ‘ko ôfkealle’ – gewach fan.
