1789 - 1869

Joast Hiddes Halbertsma

'Mister Fryslân'

Als er een persoon is die met recht en reden zou kunnen worden verkozen tot Mister Fryslân, dan is dat wel Joast Hiddes Halbertsma. Niemand heeft zoveel werk verzet, en niemand heeft zoveel invloed gehad om het eigene van Fryslân mooi uit te laten komen als hij. Halbertsma verdiepte zich in de geschiedenis, zocht naar oude verhalen, deed onderzoek naar oude culturen en verzamelde nog eens alles wat met de Friese identiteit te maken had. Zijn huis was bijna een echt museum. Het werk van Halbertsma was een voorbeeld voor veel andere mensen in die tijd. Die waren bang dat in het nieuwe Nederland de Friese cultuur verloren zou gaan en spanden zich in om taal, literatuur, kunst en folklore in leven te houden. Niet voor niets was de verzameling van Halbertsma het begin van het Fries Museum.

--------------------------------------------------------------------

As der ien persoan is dy’t jo mei rjocht en reden ferkieze kinne soene ta Mister Fryslân dan is dat wol Joast Hiddes Halbertsma. Gjinien hat safolle wurk ferset, en gjinien hat safolle ynfloed hân om it eigene fan Fryslân moai útkomme te litten as krekt hy. Halbertsma ferdjippe him yn de skiednis, socht nei âlde ferhalen, die ûndersyk nei oare kultueren en sammele ek nochris alles wat mei Fryske identiteit te meitsjen hie. Syn hûs wie suver in echt museum. It wurk fan Halbertsma wie in foarbyld foar in hiele soad oare minsken yn dy tiid. Dy wienen benaud dat yn it nije Nederlân de Fryske kultuer ferlern gean soe en spanden har yn om taal, literatuer, keunst en folkloare yn libben te hâlden. Net foar neat wie de samling fan Halbertsma it begjin fan it Frysk Museum.

Periode
Tijd van pruiken en revoluties

'Mister Fryslân'
Als iemand het heeft verdiend om ‘Mister Fryslân’ genoemd te worden, dan is het wel Joost Hiddes Halbertsma. Hij stelde in de eerste helft van de negentiende eeuw voor Friesland de agenda op van wat er gedaan moest worden om een volwassen Friese cultuur tot stand te brengen. Zelf zette hij al van alles op touw – te veel om zelf voor elkaar te krijgen – en de mensen van de Friese beweging zouden Halbertsma’s agenda in de negentiende en de twintigste eeuw voor een groot deel uitvoeren.

Belangstelling voor cultuur
Halbertsma was niet de enige met dergelijke ideeën. Overal in Europa waren er rond 1800 geleerden die belangstelling begonnen te krijgen voor de cultuur van hun eigen streek of land. Ze meenden dat in het proces van modernisering hun eigen cultuur teloor zou gaan. In deze tijd kregen de natiestaten van Europa vorm en nu stelden deze geleerden een agenda op om te bewaren wat nog van hun zogenaamd eigen oude nationale cultuur was te redden: taal, volksgebruiken, sprookjes en dergelijke. In werkelijkheid ging het hier om het tot stand brengen van nieuwe nationalistische culturen waar de burgers van de natiestaten zich mee konden identificeren en die zodoende het cement vormden van de natiestaat.

Rimen en Teltsjes
Joost Halbertsma werd geboren in Grou in 1789. Hij was de oudste van vier jongens uit een kleinburgerlijk menistenmilieu. Met twee van die broers, Tjalling en Eeltje, schreef hij de Lapekoer fan Gabe Skroar. Dat in 1822 gepubliceerde boekje maakte later de kern uit van de grootste klassieker uit de Friese literatuur: de Rimen en Teltsjes, een echt volksboek. De broers maakten deel uit van een hele generatie schrijvers in het Fries die rond diezelfde jaren twintig debuteerden. Het was het begin van een Nieuwfriese literatuur die in de loop van de tijd steeds volwassener en autonomer zou worden.

Halbertsma als geleerde
Joost Halbertsma was in Friesland een initiator niet alleen op literair gebied, maar veel meer nog als geleerde. Hij onderhield contacten met Europese geleerden als de vermaarde sprookjesverzamelaar en schrijver van het Deutsches Wörterbuch, Jacob Grimm in Duitsland. Halbertsma had een grote volkskundige belangstelling – ook wat betreft streken buiten Friesland – en verzamelde in het Friese veld, maar las ook buitenlandse wetenschappelijke literatuur om zo te kunnen bepalen wat nu typisch Fries was en wat niet en hoe de oude Friezen aan de oorsprong gestaan hadden van moderne naties als de Engelse en de Amerikaanse.

Wurdboek fan de Fryske taal
Datzelfde deed hij ook met de taal. Hij was de eerste die pogingen in het werk stelde om een wetenschappelijk Fries woordenboek samen te stellen. Uiteindelijk kwam hij niet verder dan de letter F, maar na zijn dood maakten mensen als de schrijver Waling Dijkstra zijn werk af en nog weer later stelde de Fryske Akademy het ‘Grut Frysk Wurdboek’ samen. Ook verzamelde Joost Halbertsma allerlei voorwerpen waarvan hij dacht dat ze typisch Fries waren. Aan het eind van zijn leven deed hij dit ‘Oudheidkundig Kabinet’ over aan de provincie Friesland. Zijn collectie vormde de basis voor het huidige Fries Museum.

Onderdeel van de Nederlandse cultuur
Natuurlijk stond Joost Halbertsma niet alleen, ook andere particulieren en verenigingen gaven zich over aan een deel van dergelijke initiatieven, maar niemand anders was zo ambitieus, zo volledig en zo breed georiënteerd als Joost Halbertsma. Het bijzondere van het cultureel nationalisme in Friesland was dat het tot stand kwam in een groter staatsverband. Het was niet de bedoeling om Friesland buiten de Nederlandse staat en cultuur te houden. Integendeel, het uitgangspunt was eerder dat de Friese cultuur een samenstellend onderdeel en een aanwinst zou zijn van de omvattende Nederlandse cultuur.

--------------------------------------------------------------------------------------------------

'Mister Fryslân'
As der ien is dy’t it fertsjinne hat om ‘Mister Fryslân’ te hjitten, dan is it wol Joast Hiddes Halbertsma. Hy wie in gelearde dy’t niget hie oan al wat eigen wie, wat Frysk-eigen wie. Hy stelde yn de earste helte fan de njoggentjinde ieu foar Fryslân de wurklist op fan wat der dien wurde moast om in folwoeksen Fryske kultuer ta stân te bringen. Sels sette er al fan alles op tou – te folle om sels dien te meitsjen – en de lju fan de Fryske beweging soene Halbertsma syn aginda yn de njoggentjinde en de tweintichste ieu fierhinne útfiere.

Belangstelling foar kultuer
Halbertsma wie net de iennichste mei sokke ideeën. Rûnom yn Europa wiene der om 1800 hinne gelearde lju dy’t belangstelling begongen te krijen foar de kultuer fan har eigen streek of lân. Sy mienden dat yn it proses fan modernisearring de eigen oerlevere kultuer fan har ôfgong. It wie de tiid dat de naasjesteaten yn Europa stal krigen en no stelden dy gelearden in aginda op om te bewarjen wat sabeare noch oan âlde nasjonale kultuer te rêden wie: taal, folksgebrûken, mearkes en sokssawat mear. Yn werklikheid gie it hjir earder om it tastânbringen fan nije gearhingjende nasjonalistyske kultueren dêr’t de boargers fan dy naasjesteaten har mei identifisearje koenen en dy’t sadwaande it semint fan de naasjesteat útmeitsje koenen.

Rimen en Teltsjes
Joast Halbertsma wie berne yn Grou yn 1789. Hy wie de âldste fan fjouwer jonges út in lytsboargerlik meniste-fermidden. Mei twa fan dy bruorren, Tsjalling en Eeltsje, skreau er de Lapekoer fan Gabe Skroar. Dat yn 1822 publisearre boekje makke letter de kearn út fan de grutste klassiker út de Fryske literatuer: de Rimen en Teltsjes, in wier folksboek. De bruorren wienen diel fan in hiele generaasje fan skriuwers yn it Frysk dy’t omtrint yn dyselde jierren tweintich debutearren. It wie it begjin fan in Nijfryske literatuer dy’t yn de rin fan de tiid hieltyd folwoeksener en autonomer wurde soe.

Halbertsma as gelearde
Joast Halbertsma wie yn Fryslân in inisjator net allinne op literêr mêd, mar folle mear noch as gelearde. Hy ûnderhold kontakten mei soartgelikense gelearde lju rûnom yn Europa, bygelyks mei yn de ferneamde mearkesamler en skriuwer fan it Deutsches Wörterbuch Jacob Grimm yn Dútslân. Halbertsma hie grutte folkskundige belangstelling – ek oangeande streken bûten Fryslân – en sammele yn it Fryske fjild, mar lies ek bûtenlânske wittenskiplike literatuer om sa útmeitsje te kinnen wat no typysk Frysk wie en wat net en ek hoe’t de âlde Friezen oan de oarsprong stien hiene fan moderne naasjes as de Ingelsken en Amerikanen.

Wurdboek fan de Fryske taal
Datselde die er ek mei de taal. Hy wie de earste dy’t war die om in wittenskiplik Frysk wurdboek gear te stallen. Uteinlik kaam er net fierder as de letter F, mar nei syn dea makken lju as de skriuwer Waling Dykstra syn wurk dien en noch wer letter stelde de Fryske Akademy it grutte Wurdboek fan de Fryske taal gear. Ek sammele Joast Halbertsma allegear foarwerpen dêr’t er fan tocht dat se typysk Frysk wiene. Oan ’e ein fan syn libben die hy dit ‘Oudheidkundig Kabinet’ oer oan de provinsje Fryslân. Syn kolleksje wie sadwaande it begjin fan it tsjintwurdige Fries Museum.

Underdiel fan de Nederlânske kultuer
Fansels stie Joast Halbertsma net allinnich, ek oare partikulieren en ferieningen joegen har oer oan guon fan sokke inisjativen, mar net ien wie sa ambisjeus, sa folslein en sa breed as Joast Halbertsma. It bysûndere fan it kultureel nasjonalisme yn Fryslân wie dat it ta stân kaam yn in grutter steatsferbân. It wie net de bedoeling om Fryslân bûten de Nederlânske steat en kultuer te hâlden. Krekt oarsom, it útgongspunt wie earder dat de Fryske kultuer in gearstallend ûnderdiel en in oanwinst wêze soe fan de omfiemjende Nederlânske kultuer.