Strijd tussen patriotten en orangisten
‘Wij zijn geweesene vrije friesen’, schreef een teleurgestelde Friese patriot Coert Lambertus van Beyma in 1798 vanuit Harlingen aan zijn broer Eduard Marius in Den Haag. Het jaar 1798 was in meer dan één opzicht het einde van een tijdperk. Allereerst van een kleine twintig jaar van machtswisselingen en partijstrijd tussen patriotten en orangisten en tussen voor- en tegenstanders van een Nederlandse eenheidsstaat. Maar 1798 betekende ook het definitieve einde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en daarmee van de autonomie van de afzonderlijke gewesten.
'Aan het volk van Nederland'
De heftige verdeeldheid en partijstrijd begonnen met de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784). Die zorgde voor grote economische malaise en daarvan kreeg stadhouder Willem V vervolgens de schuld. Een bont gezelschap van regionaal en nationaal verbonden vaderlanders – die met elkaar de zogeheten Patriottenbeweging vormden – ijverde nu voor zowel bestuurlijk herstel als hervorming. Alleen zó zou de oude glorie van de Republiek kunnen herleven. Hun voorman in de Friese Statenvergadering was de toen nog jonge en frisse Coert Lambertus van Beyma. Hij onderhield contacten met geestverwanten in andere gewesten, onder andere met Joan Derk van de Capellen, een Overijsselse edelman die in een beroemd geworden anoniem pamflet – ‘Aan het volk van Nederland’ (1781) – opriep tot de oprichting van volksmilities.
Vluchten naar het buitenland
Voorlopig bleef het succes van de patriottenbeweging beperkt. Het einde van de oorlog in 1784, maar bovenal ergernis over de patriottistische pers en de volksmilities – ‘vrijcorpsen’ – bracht veel Friese regenten al terug in het kamp van de stadhouder. Toen de patriotten vervolgens in 1787 in de hun welgezinde academiestad Franeker een staatsgreep pleegden, die onmiddellijk werd neergeslagen, leek het tij voorgoed gekeerd. Vele patriotten, onder wie Van Beyma, vluchtten naar het buitenland.
Bataafse republiek
Zes jaar later, in 1795, vielen Franse revolutionaire troepen de Republiek binnen. Stadhouder Willem V vluchtte met zijn familie naar Engeland. De gevluchte patriotten van 1787 kwamen samen met de Fransen terug in het land, het was het begin van de Bataafse Republiek (1795-1801). Er voltrok zich in Friesland nu een fluwelen revolutie. De oude lokale en gewestelijke regenten werden vervangen door nieuwe gekozen representanten van het volk. Radicaal gezinde volkssociëteiten slaagden er met steun vanuit Holland in een verdere zuivering van politiek ongewenste elementen door te voeren. Tekenend voor de sfeer is dat radicale revolutionairen eerder al de graven van de stadhouderlijke familie in de Leeuwarder Grote Kerk hadden geschonden en geplunderd. Ze voetbalden er met de schedels van de Friese Nassau’s.
Radicaal bestuur
Tussen 1796 tot 1798 was Friesland het meest radicaal-revolutionair bestuurde gewest van de Republiek. De dreigende invoering van de eenheidsstaat en de verplichting tot revolutionaire burgerbewapening riepen echter verzet op tegen het ‘schrikbewind’. Bij het Kollumer Oproer, in een streek met veel gereformeerde Oranjegezinden, viel een aantal dodelijke slachtoffers. Het radicale bestuur trad streng op tegen deze ‘contra-revolutionaire’ agitatoren. Ook werd de top van de oude regentenkliek opgesloten in het Leeuwarder blokhuis.
Napoleon
De eenheidsstaat kwam er niettemin en wel dankzij een door radicale voorstanders gepleegde staatsgreep in Den Haag. In de rug gedekt door Franse troepen werd de eerste Nederlandse grondwet ingevoerd en kwam er een definitief einde aan de gewestelijke zelfstandigheid. De vijftien jaren die volgden (1798-1813), stonden bestuurlijk en economisch in het teken van de heerschappij van Napoleon. Na diens val in 1813 keerde niet de oude toestand van de Republiek terug, maar bleef de eenheidsstaat intact. De oudste zoon van de gevluchte, inmiddels overleden stadhouder Willem V kreeg het koningschap aangeboden. Koning Willem I bracht in 1814 een bezoek aan Leeuwarden. Aan de rand van de stad werden de paarden uitgespannen en trok het volk de koets voort tot het voormalig stadhouderlijk hof, waar nu de burgemeester woonde.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Striid tusken patriotten en oranzjisten
‘Wij zijn geweesene vrije friesen’, skreau in teloarstelde Frysk patriot Coert Lambertus van Beyma yn 1798 yn Harns oan syn broer Eduard Marius yn Den Haach. It jier 1798 wie yn mear as ien opsicht de ein fan in tiidrek. Yn it foarste plak fan in lytse tweintich jier fan machtswiksels en partijstriid tusken patriotten en oranzjisten en tusken foar- en tsjinstanners fan in Nederlânske ienheidssteat. Mar 1798 betsjutte ek de definitive ein fan de Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen en dêrmei fan de autonomy fan de aparte gewesten.
'Aan het volk van Nederland'
De fûleindige ferdieldheid en partijstriid begûnen mei de Fjirde Ingelske Oarloch (1780-1784). Dy soarge foar grutte ekonomyske malêze en dat waard steedhâlder Willem V dêrnei oanrekkene. In bûnt selskip fan regionaal en nasjonaal ferbûne ‘vaderlanders’ – dy’t mei-inoar de saneamde Patriottebeweging wiene – krewearre no foar bestjoerlike ferbettering likegoed as foar herfoarming. Allinne op dy wize soe de âlde gloarje fan de Republyk wer oplibje kinne. Harren foarman yn de Fryske Steategearkomste wie de doe noch jonge en frisse Coert Lambertus van Beyma. Hy hie kontakten mei besibbe geasten yn oare gewesten, ûnder oaren mei Joan Derk van de Capellen, in Oeriselske ealman, dy’t yn in ferneamd wurden anonym pamflet – ‘Aan het volk van Nederland’ (1781) – oprôp ta it oprjochtsjen fan folksmilysjes.
Flechtsje nei it bûtenlân
Ynearsten bleau it sukses fan de patriottebeweging beheind. De ein fan de oarloch yn 1784 en benammen argewaasje fan de patriottyske parse en de folksmilysjes – ‘frijkorpsen’ – brocht in soad Fryske reginten al werom yn it kamp fan de steedhâlder. Doe’t de patriotten dêrnei yn 1787 ek noch yn de akademystêd Frjentsjer, dy’t harren tagedien wie, in steatsgreep diene dy’t fuortdaalk delslein waard, liek it tij foargoed keard te wêzen. In protte patriotten, dêr’t Van Beyma ek by wie, flechten nei it bûtenlân.
Bataafske Republyk
Seis jier letter, yn 1795, foelen Frânske revolúsjonêre troepen de Republyk binnen. Steedhâlder Willem V flechte mei syn famylje nei Ingelân. De patriotten dy’t yn 1787 flechte wiene, kamen tagelyk mei de Frânsken werom yn it lân; it wie it begjin fan de Bataafske Republyk (1795-1801). Der wie yn Fryslân no in fluwielen revolúsje geande. De âlde lokale en gewestlike reginten waarden ferfongen troch nije, keazen represintanten fan it folk. Folkssosiëteiten mei radikale sympatyen slaggen der mei stipe út Hollân wei yn om in fierdere suvering fan polityk net-winske eleminten troch te fieren. It wie tekenjend foar de sfear dat radikale revolúsjonêren earder al de grêven fan de steedhâlderlike famylje yn de Ljouwerter Grutte Tsjerke skeind en plondere hiene. Hja fuotballen mei de skedels fan de Fryske Nassaus.
Radikaal bestjoer
Tusken 1761 oant 1798 wie Fryslân it meast radikaal-revolúsjonêr bestjoerde gewest fan de Republyk. De driging fan it ynfieren fan de ienheidssteat en it ferplichtsjen ta revolúsjonêr boargerbewapenjen rôpen lykwols ferset op tsjin it ‘skrikbewâld’. By it Kollumer Oproer, yn in krite mei gâns grifformearde oranzjisten, foel in tal deaden. It radikale bestjoer bestried dy ‘kontra-revolúsjonêre’ agitators fûleindich. Ek liet it de top fan it âlde regintelaach opslute yn it Ljouwerter blokhûs.
Napoleon
De ienheidssteat kaam der likegoed en wol mei tank oan in steatsgreep yn Den Haach, dy’t troch radikale foarstanners útfierd waard. Yn de rêch dutsen troch Frânske troepen waard de earste Nederlânske grûnwet ynfierd en kaam der definityf in ein oan de gewestlike selsstannigens. De fyftjin jier dêrnei (1798-1813) stiene bestjoerlik en ekonomysk yn it teken fan de hearskippij fan Napoleon. Nei dy syn delfal yn 1813 kaam de âlde tastân fan de Republyk net werom, mar bleau de ienheidssteat yntakt. De âldste soan fan de flechte en yntusken ferstoarne steedhâlder Willem V krige it keningskip oanbean. Kening Willem I besocht Ljouwert yn 1814. Oan de râne fan de stêd waarden de hynders útslein en luts it folk de koets oant by it eardere steedhâlderlik hof, dêr’t no de boargemaster wenne.
