Fries icoon
Mata Hari is de beroemdste Friezin aller tijden, maar hoe Fries was zij eigenlijk? De talloze foto’s en ansichtkaarten die indertijd van haar zijn gemaakt tonen een internationale verschijning. Niets herinnert aan haar Friese wortels. Een geheimzinnige Oosterse danseres. Een courtisane van allure die met vele hooggeplaatste heren het bed deelde. Een dubbelspionne die midden in de Eerste Wereldoorlog werd geëxecuteerd. Haar negentiende-eeuwse klasgenootjes zouden verbaasd en geschokt zijn geweest als ze hadden geweten dat Margaretha Geertruida, zoals ze toen nog heette, zou uitgroeien tot een icoon dat wereldwijd gekend, gekoesterd en geminacht werd.
'Baron' Zelle
Margaretha Zelle werd in 1876 geboren in Leeuwarden. Haar vader, een winkelier in hoeden en petten, had het hoog in zijn bol. Dat blijkt alleen al uit de naam van zijn dochter; grootmoeder ‘Grietje’ werd dochter ‘Margaretha’. Adam Zelle speculeerde in olie, verdiende daarmee een klein kapitaal en probeerde zich vervolgens als kleine burgerman in te werken in de stedelijke elite. Graag noemde hij zichzelf ‘baron’. Om zijn ambities kracht bij te zetten kocht hij aan de chique Grote Kerkstraat, waar ‘tout’ Leeuwarden woonde, een oud statig huis. In dat, zowat op het hoogste punt van Leeuwarden gelegen pand, groeide Margaretha verder op. Ze leek op haar vader. Ook zij droomde. In haar fantasieën vergrootte ze het huis later uit tot een op een hoge terp gebouwd adellijk kasteel.
Leeuwarden
Leeuwarden was in de tweede helft van de negentiende eeuw een langzaam leeglopende stad. Door de grote crisis van de jaren tachtig en ook – veel structureler – door de vanuit nationaal perspectief afnemende betekenis van Leeuwarden, veranderde de Friese hoofdstad in een provinciestad. De stedelijke elite trok voor een groot deel weg naar het centrum van het land. Wordt het leven van Mata Hari tegen die achtergrond al wat begrijpelijker, de teloorgang van haar vaders ambities – hij ging in 1889 failliet – , de scheiding van haar ouders en de dood van haar moeder in 1891 doen dat nog meer. Maar achteraf verheerlijkte ze haar Leeuwarder jeugd en fantaseerde ze dat haar vriendinnetjes afkomstig waren geweest uit de hoogste Leeuwarder kringen.
Oog van de dag
Na de dood van haar moeder verhuisde ook Margaretha naar het westen van het land. In 1895 reageerde ze op een huwelijksadvertentie en trouwde ze met Rudolf MacLeod, een militair. Samen verhuisden ze naar Indonesië. Pas toen dat huwelijk in 1902 op brute wijze strandde, begon de carrière die haar zo beroemd zou maken. In Parijs danste ze in 1905 in het Musée Guimet voor het eerst onder de naam Mata Hari (Maleis voor ‘oog van de dag’). Ze was onmiddellijk een sensatie. Een jarenlange reeks succesvolle tournees langs de Europese hoofdsteden volgde. Het Europa van de Belle Epoque (1890-1914) was erg gefascineerd door exotische erotiek en het Leeuwarder meisje dat ooit zo goed in gymnastiek was geweest, kon nu uitgroeien tot een gevierde Oosterse danseres die van sluieren en ontsluieren haar handelsmerk maakte. Ze werd deel van de beau monde en sliep met vele hoge militairen en leden van het corps diplomatique. De aandacht die ze kreeg prikkelde haar fantasie en in interviews mystificeerde ze haar jeugd.
Staatsgeheimen
Margaretha’s roem beklijfde vooral door haar trieste einde. In de Eerste Wereldoorlog zette ze haar charmes in als spionne aan twee fronten, het Duitse en het Franse. In bed ontfutselde ze hoge officieren hun staatsgeheimen. In 1917 werd ze opgepakt en als dubbelspionne door de Fransen gefusilleerd. Er hangt om haar einde een waas van geheimzinnigheid, want wat de toedracht precies is geweest, valt niet met zekerheid vast te stellen. In 2017 werden de archieven van Scotland Yard geopend.
Reputatie
Over haar leven – als ‘The most Notorious Temptress of the Twentieth Century’ – zijn ondertussen vele films gemaakt met sterren als Greta Garbo, Marlene Dietrich en Jeanne Moreau in de hoofdrol. Haar geboortestad had lange tijd moeite met haar reputatie. Pas in 2001 werd een straat naar haar genoemd. Het Leeuwarder Mata Hari-plein ligt heel toepasselijk voor de lokale schouwburg.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Frysk ikoan
Mata Hari is de ferneamdste Friezin fan alle tiden, mar hoe Frysk wie hja eins? Op de withoefolle foto’s en aansichtkaarten dy’t doedestiids fan har makke binne, is in ynternasjonale ferskining te sjen. Neat docht mear tinken oan har Fryske woartels. In geheimsinnige Easterske dûnseres. In koertisane fan alluere dy’t mei gâns heechpleatste manlju it bêd dielde. In dûbelspionne dy’t midden yn de Earste Wrâldoarloch eksekutearre waard. Har njoggentjinde-ieuske klasgenoatsjes soene ferheard en feralterearre wêze as hja witten hiene dat Margaretha Geertruida, sa’t hja doe noch hiet, útgroeie soe ta in ikoan dat de hiele wrâld kenne, koesterje en minachtsje soe.
'Baron' Zelle
Margaretha Zelle waard berne yn Ljouwert yn 1876. Har heit, dy’t in winkel yn huodden en petten hie, hie it heech yn de kop. Soks docht allinne al bliken út de namme fan syn dochter; beppe ‘Grietje’ waard dochter ‘Margaretha’. Adam Zelle spekulearre yn oalje, fertsjinne dêr in lyts kapitaal mei en besocht dêrnei om him as lytse boargerman yn te wurkjen yn de stedselite. Hy mocht himsels graach ‘baron’ neame. Om syn ambysjes krêft by te setten kocht er oan de sjike Grutte Tsjerkestrjitte yn Ljouwert, dêr’t ‘tout’ Ljouwert wenne, in âld steatlik hûs. Yn dat pân, dat sawat op it heechste punt fan Ljouwert lei, groeide Margaretha fierder op. Hja hie fan har heit. Ek sy dreamde. Yn har fantasyen makke hja it hûs grutter oant it in kastiel wie, boud op in hege terp.
Ljouwert
Ljouwert wie yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu in stadichoan leechrinnende stêd. Troch de grutte krisis fan de tachtiger jierren en ek – folle struktureler – troch de út nasjonaal perspektyf wei ôftakjende betsjutting fan Ljouwert, feroare de Fryske haadstêd yn in provinsjestêd. De stedselite gie foar in grut part fuort nei it sintrum fan it lân. Al wurdt it libben fan Mata Hari tsjin dy eftergrûn al wat better te begripen, it teloargean fan har heit syn ambysjes – hy gie yn 1889 fallyt –, de skieding fan har âlden en de dea fan har mem yn 1891 ferklearje noch mear. Mar efternei ferhearlike hja har Ljouwerter fammejierren en fantasearre hja dat har kammeraatskes út de heechste Ljouwerter rûnten kamen.
Each fan de dei
Nei de dea fan har mem ferhuze ek Margaretha nei it westen fan it lân. Yn 1895 reagearre hja op in houliksadvertinsje en troude hja mei Rudolf MacLeod, in militêr dêr’t hja mei nei Ynje ferfear. Pas doe’t dat houlik yn 1902 op brute wize op ’e non rûn, begûn de karriêre dy’t har sa ferneamd meitsje soe. Yn Parys dûnse hja yn 1905 yn it Musée Guimet foar it earst ûnder de namme Mata Hari (Maleisk foar ‘each fan de dei’). Hja wie fuortdaalk in sensaasje. Der folge in jierren duorjende rige fan suksesfolle toernees by de Europeeske haadstêden del. It Europa fan de Belle Epoque (1890-1914) wie o sa fassinearre troch eksoatyske erotyk en it Ljouwerter famke dat sa goed yn gymnastyk west hie, koe no útgroeie ta in ferneamde Easterske dûnseres, dy’t fan bedekken en bleatlizzen har hannelsmerk makke hie. Hja waard part fan de beau monde en dielde har bêd mei in protte hege militêren en leden fan it corps diplomatique. De oandacht dy’t hja krige, prikele har fantasy en yn ynterviews mystifisearre hja har fammetiid.
Steatsgeheimen
Margaretha har rom koe benammen duorje troch har tryste ein. Yn de Earste Wrâldoarloch sette hja har sjarmes yn as spionne oan twa fronten, it Dútske en it Frânske. Yn bêd ûntfytmanne hja hege offisieren harren steatsgeheimen. Yn 1917 waard hja oppakt en as dûbelspionne troch de Frânsen fusillearre. Der hinget in dize fan geheimsinnigens om har ein hinne, om’t de krekte tadracht net wis is. Yn 2017 waarden de argiven fan Scotland Yard iepene.
Reputaasje
Oer har libben – as ‘the Most Notorious Temptress of the Twentieth Century’ – binne ûnderwilens gâns films makke, mei stjerren as Greta Garbo, Marlene Dietrich en Jeanne Moreau yn de haadrol. Har bertestêd hat lang muoite hân mei har reputaasje. Pas yn 2001 waard in strjitte nei har neamd. It Ljouwerter Mata Hariplein leit hiel tapaslik foar de lokale skouboarch.
