Leger van gehelmde vrouwen
Als er één ding was waaraan buitenlandse toeristen zich in de negentiende eeuw in Friesland vergaapten, dan was het wel aan de Friese gouden oorijzers. Een Engelse dame meldde in een brief aan het thuisfront verbijsterd hoe de ramen van haar hotelkamer in Leeuwarden werden gewassen door een dienstmeisje met een gouden helm op het hoofd en een Italiaanse schrijver meende in Leeuwarden zelfs een heel leger van gehelmde vrouwen te ontwaren en raakte verblind door het geblikker van de zon op hun oorijzers. Inderdaad hadden oorijzers in die tijd de vorm van kleine helmpjes en vele Friezinnen droegen ze als een teken van rijkdom.
Bruidsschat, sieraad én spaarpot
De Friezen beschouwden in de late negentiende eeuw het oorijzer als een oeroud en typisch Fries voorwerp. De arts en amateur-historicus Johan Winkler (1840-1916) bijvoorbeeld hield vol dat het van Oud-Germaanse oorsprong was. Dit inzicht is tegenwoordig achterhaald. Historici zijn het erover eens dat streekdracht, waartoe ook de oorijzers behoren, is afgeleid van wat ooit in de steden en onder hogere standen wijd verbreide mode was. De geschiedenis van het oorijzer biedt daarvan een goede illustratie. Dit was aan het eind van de zestiende eeuw overal in de Nederlanden in de mode geraakt. Oorspronkelijk was het niet meer dan een functioneel ijzeren beugeltje, waarmee een ‘vleugelmuts’ op het hoofd werd geklemd (vandaar ook de naam oorijzer). Begin zeventiende eeuw groeide het uit tot een deftig sieraad en voortaan werd het van koper, zilver of goud gemaakt. In de tweede helft van de zeventiende eeuw raakte het langzamerhand weer uit de mode, dat wil zeggen in de hogere standen. Op schilderijen, zoals van Johannes Vermeer omstreeks 1670, zijn echter nog steeds oorijzers te zien, maar dan als hoofdbedekking van dienstmeisjes. Het oorijzer was dalend cultuurgoed geworden. In geval van nood kon het verkocht worden en zo werd bijvoorbeeld aan weesmeisjes tot in de twintigste eeuw, niet alleen in Friesland maar ook in Amsterdam, een oorijzer als bruidsschat meegegeven, als sieraad en spaarpot tegelijk.
Rijke boerinnen
In de negentiende eeuw werd het oorijzer vooral onder de boerenstand in Friesland een statussymbool. Het sieraad groeide in omvang verder uit, van een smalle beugel tot een nauw om het hoofd sluitende helm. Dit had te maken met de bloei van de landbouw tussen 1840 en 1880. De rijke boerinnen staken elkaar naar de kroon met de mooiste en vooral grootste oorijzers. Rond 1900 was het met deze mode weer gedaan. Het gouden oorijzer verdween uit de dagelijkse dracht. Wel bleef het ook daarna een typisch Fries symbool. De dames in Friese volksdansgezelschappen dragen het nog altijd en aan de koninginnen Wilhelmina en Juliana werd bij hun bezoeken aan de provincie onder andere een oorijzer aangeboden.
Materiële cultuur
Eigenlijk is er dus weinig typisch Fries aan dit sieraad, behalve dan natuurlijk die negentiende-eeuwse cultivering ervan. Dergelijke processen van toe-eigening van materiële cultuur komen veel vaker voor. De Hindelooper stijlkamer in het Fries Museum is het beste voorbeeld. Hindeloopen gold, vooral vanwege zijn aparte taal, al heel lang als het relict van een oeroude Friese cultuur en om die reden werd in 1877 op de ‘Grote Historische Tentoonstelling’ een kamer ingericht op zijn Hindeloopens, met tegeltjes aan de muur, kleurig beschilderd meubilair, Chinees porselein en ook met in Hindelooper klederdracht gestoken poppen. Doordat je echt door zo’n kamer kon lopen, was het indertijd een vernieuwend museumexperiment. Het maakte nationaal en internationaal dan ook grote indruk. Hindeloopen werd tot een icoon van Friese cultuur en de Friezen ontleenden er identiteit aan.
Typisch Friese voorwerpen
Meer in het algemeen geldt dat de gegoede burgerij in Friesland in de negentiende eeuw massaal voorwerpen begon te verzamelen waarvan men dacht dat ze op soortgelijke wijze typisch Fries waren: knottenkistjes, meubels, geboortelepels, aardewerk, Fries zilver, enz. Uiteindelijk werden veel van deze voorwerpen gelegateerd aan musea in Friesland en vooral aan het Fries Museum in Leeuwarden, dat tegenwoordig dan ook een van de rijkste collecties in Nederland op dit gebied beheert.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Leger fan froulju-mei-helm
As bûtenlânske toeristen yn de njoggentjinde ieu yn Fryslân har earne oan fergappen, dan wie it wol oan de Fryske gouden earizers. In Ingelske dame melde yn in brief oan it thúsfront ferbjustere hoe’t de ruten fan har hotelkeamer yn Ljouwert himmele waarden troch in tsjinstfaam mei in gouden helm op ’e holle, en in Italjaanske skriuwer miende dat er yn Ljouwert sels in folslein leger fan froulju-mei-helm gewaarwurden wie, en rekke troch it blikkerjen fan de sinne op harren earizers ferbline. Earizers hiene yn dy dagen yndie de foarm fan lytse helmkes en mannich Friezin droech dy as in teken fan rykdom.
Breidsskat, sieraad én sparpot
Yn de lette njoggentjinde ieu beskôgen de Friezen it earizer as in oerâld en typysk Frysk foarwerp. De dokter en amateur-histoarikus Johan Winkler (1840-1916) hold bygelyks fol dat it fan Aldgermaanske oarsprong wie. Dat ynsjoch is tsjintwurdich efterhelle. Histoarisy binne it deroer iens dat streekdracht, dêr’t ek de earizers by hearre, ôflaat is fan wat earder yn de stêden en by de hegerein frijwat algemiene moade wie. De skiednis fan it earizer jout dêr in moaie yllustraasje fan. It wie oan de ein fan de sechstjinde ieu rûnom yn de Nederlannen yn de moade rekke. Ynearsten wie it net mear as in funksjoneel izeren bûgeltsje dêr’t in ‘vleugelmuts’ mei op de holle fêstset waard (dêrfandinne ek de namme earizer). Yn de iere santjinde ieu groeide it út ta in deftich sieraad en tenei waard it fan koper, sulver of goud makke. Yn de twadde helte fan de santjinde ieu rekke it sa stadichoan út de moade, alteast by de hegerein. Op skilderijen, lykas fan Johannes Vermeer fan om 1670 hinne, binne lykwols noch altiten earizers te sjen, mar dan as hollebedekking fan tsjinstfammen. It earizer wie sinkend kultuerguod wurden. Byneed koe it ferkocht wurde en sa waard bygelyks, yn Amsterdam likegoed as yn Fryslân, oan weesfamkes oant yn de tweintichste ieu in earizer as breidsskat meijûn, as sieraad en sparpot tagelyk.
Rike boerinnen
Yn de njoggentjinde ieu waard it earizer benammen by it boerelaach yn Fryslân in statussymboal. It sieraad waard grutter, fan in smelle bûgel ta in nau om de holle slutende helm. Dat hie te krijen mei de bloei fan de lânbou tusken 1840 en 1880. De rike boerinnen setten it tsjin inoar yn ’e kamp mei de moaiste en benammen de grutste earizers. Om 1900 hinne wie it mei dy moade wer dien. It gouden earizer ferdwûn út de deistige dracht. Wol bleau it ek dêrnei in typysk Frysk symboal. De dames yn Fryske folksdûnsselskippen drage it noch altiten en de keninginnen Wilhelmina en Juliana waard by harren besites oan de provinsje ûnder oare in earizer oanbean.
Materiële kultuer
Dat eins is der net safolle typysk Frysk oan dit sieraad, útsein dan fansels dy njoggentjinde-ieuske kultivearring derfan. Sokke prosessen fan taeigenjen fan materiële kultuer komme folle mear foar. De Hylper stylkeamer yn it Fries Museum is it bêste foarbyld. Hylpen gou, benammen omreden fan syn aparte taal, al in hiel skoft as it relikt fan in oerâlde Fryske kultuer en dêrom waard yn 1877 op de ‘Grote Historische Tentoonstelling’ in keamer ynrjochte op syn Hylpersk, mei tegeltsjes oan de muorre, kleurich beskildere meubilêr, Sineesk diggelguod en ek mei yn Hylper dracht stutsen poppen. Mei’t der troch sa’n keamer hinne rûn wurde koe, wie it doedestiids in fernijend museumeksperimint. It makke nasjonaal en ynternasjonaal dan ek grutte yndruk. Hylpen waard ta in ikoan fan Fryske kultuer en de Friezen ûntlienden dêr identiteit oan.
Typysk Fryske foarwerpen
Mear yn syn algemienens jildt dat de begoedige boargerij yn Fryslân yn de njoggentjinde ieu massaal begûn mei it sammeljen fan foarwerpen dêr’t hja fan mienden dat dy krektsa typysk Frysk wiene: knottedoaskes, meubels, berteleppels, ierdewurk, Frysk sulver ensfh. Uteinlik waarden gâns fan dy foarwerpen legatearre oan musea yn Fryslân en benammen oan it Fries Museum yn Ljouwert, dat hjoed de dei op dit mêd dan ek ien fan de rykste kolleksjes fan Nederlân beheart.
