Hoe ontstaat de Koude Oorlog?
Een belangrijk moment voor het ontstaan van de Koude Oorlog is een conferentie in de Oekraïense stad Jalta, in februari 1945. Daar bespreken de Britse premier Winston Churchill, de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt en Sovjetleider Jozef Stalin onder meer de laatste strategische fase van de strijd tegen het inmiddels bijna overwonnen nazi-Duitsland
Over een aantal belangrijke zaken zijn de drie bondgenoten het eens. Met steun van de Sovjet-Unie moet ook de oorlog met Japan beëindigd worden en Duitsland zal na de oorlog worden verdeeld in vier bezettingszones. De Sovjet-Unie krijgt dan zeggenschap over Oost-Duitsland en Oost-Berlijn, terwijl West-Duitsland en West-Berlijn verdeeld zullen worden onder de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk. Zo smoren ze de angst dat een van hen het machtsvacuüm in zijn eentje opvult in de kiem.
Een halfjaar na de ontmoeting in Jalta zijn nazi-Duitsland en Japan definitief verslagen en komt er een einde aan de Tweede Wereldoorlog. Maar al snel blijkt dat de voornaamste wereldmachten, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, hele andere ideeën hebben over hoe de naoorlogse wereld moet worden ingericht. Vanuit zowel Washington als Moskou komt een van de belangrijkste kenmerken van de Koude Oorlog langzaam opborrelen: onderling wantrouwen.
Direct na de Tweede Wereldoorlog besluit Stalin tot het uitbreiden van zijn communistische invloedssfeer, om zo de Sovjet-Unie beter te beschermen in tijden van nieuwe oorlogen op zijn grondgebied. Hij streeft naar een cordon sanitaire: een veiligheidsgordel. In de Oost-Europese landen die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog door de Sovjets zijn bevrijd, worden daarom communistisch gezinde regeringen in het zadel geholpen. Deze landen worden zogeheten satellietstaten.
Tijdens een toespraak in februari 1946 geeft Stalin het kapitalistische Westen de schuld van de Tweede Wereldoorlog en dan al zegt de Sovjetleider dat hij vrede tussen het Westen en Oost-Europa onmogelijk acht. Een maand later reageert Churchill met de befaamde ‘IJzeren Gordijn’-speech: in tegenstelling tot Stalin ziet de westerse wereld de cordon sanitaire-strategie van de Sovjet-Unie als een aanval, en niet als een verdediging. Het Westen kan niet zien wat er zich achter dit gordijn afspeelt en hoe de Sovjet-Unie achter de schermen de satellietstaten naar haar hand zet. Het begrip 'ijzeren gordijn' wordt door de Duitse minister van Propaganda Jospeh Goebbels geïntroduceerd. Ironisch genoeg een belangrijk man in het naziregime, dat nog kort geleden door een Oost en West samen verslagen is.
Waarom vreest het Westen het communisme?
Een volledig communistisch Oost-Europa is geboren, tot grote schrik van Westblokleider Amerika. Het uitbreiden van het Sovjet-imperium leidt tot een Red Scare, ofwel angst voor het communisme en zijn opmars. De vrije Westerse wereld zou daarbij volgens de Red Scare in gevaar komen.
In meerdere West-Europese landen winnen communistische partijen na de Tweede Wereldoorlog aan populariteit. Zo wint de CPN na de oorlog in Nederland veel terrein, omdat deze partij opkomt voor de in de oorlog hard getroffen burger.
De opvolger van de Amerikaanse president Roosevelt, Harry Truman, belooft in maart 1947 hulp te bieden bij de wederopbouw van Europese landen. “De vrije volkeren moeten kunnen rekenen op onze steun”, aldus Truman. Daarmee doelt hij niet alleen op economische hulp, maar ook op bescherming tegen het oprukkende communisme. De Amerikanen stellen een jaar later het Marshallplan op, een Europees herstelprogramma. Ze trekken - in huidige dollars - 200 miljard uit voor het door de oorlog zwaar beschadigde West-Europa en West-Duitsland.
Ook Oost-Europese landen en Oost-Duitsland komen in aanmerking voor Marshallhulp, maar dat ziet de wantrouwende Stalin niet zitten. Onder druk van de Sovjet-Unie weigeren ook landen als Tsjecho-Slowakije en Polen de Amerikaanse noodhulp. Zij zijn bang dat de acceptatie van Marshallhulp zal leiden tot een slechte relatie met de Sovjet-Unie.
De wereld is verdeeld in twee machtsblokken, die op veel vlakken lijnrecht tegenover elkaar staan. Het Westen is voorstander van een vrije markteconomie, democratische verkiezingen en vrijheid. Oost-Europa is op zijn beurt onder invloed van de Sovjet-Unie een communistisch blok geworden, waarbij Stalin zijn totalitaire staat enorm heeft uitgebreid.
Waarom leiden de spanningen niet tot een directe strijd?
Wie tijdens de Koude Oorlog aanvalt, weet dat het de rekening krijgt gepresenteerd. Geen van beide partijen heeft belang bij een algemene oorlog, zeker niet als in de loop van de tijd het aantal nucleaire wapens aan beide zijden zeer snel toeneemt.
Onder leiding van de drie westerse geallieerden wordt West-Berlijn na de Tweede Wereldoorlog kapitalistisch, terwijl Oost-Berlijn een communistische Sovjet-sector wordt. Maar Berlijn ligt volledig in het hart van Oost-Duitsland, waardoor West-Berlijn als een eiland in de communistische gordel ligt. Stalin wil het westelijke deel van de stad zo snel mogelijk in handen krijgen en richt een blokkade op. De Blokkade van Berlijn duurt bijna een jaar, totdat Stalin inziet dat zijn poging geen nut heeft.
Eén ding is in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog duidelijk: de twee machtsblokken die ontstaan, proberen zich te beschermen en uit te breiden. Vanwege de toenemende intimidatie van de Sovjet-Unie, dat in 1948 de macht grijpt in het laatste vrije Oost-Europese land Tsjecho-Slowakije, gaat de VS over tot actie. Samen met elf andere landen, waaronder Nederland, richten de Amerikanen de NAVO op. Als antwoord op het oprukkende communisme spoort het Noord-Atlantische Verdragsorganisatie de leden aan om de democratie te bewaken en op zo veel mogelijk andere terreinen met elkaar te overleggen. Artikel vijf van het verdrag zorgt voor een flinke scheut olie op het vuur: als één NAVO-land wordt aangevallen, wordt het beschouwd als een aanval tegen álle NAVO-landen.
