Joods werkdorp slechts even veilig

De Wieringermeerpolder kent ondanks zijn jonge bestaan een bijzondere geschiedenis. Een van de historisch belangrijkste gebouwen is het Joods Werkdorp bij Nieuwesluis, aan de rand van de polder. Hier vonden van 1934 tot 1941 veel voor de nazi’s gevluchte jonge Joodse mensen uit Duitsland en Oostenrijk een veilig heenkomen.

Het initiatief voor de oprichting van het werkdorp kwam van de joodse gemeenschap, die zorgde voor de financiering en de plek in de Wieringermeer. De uitvoering lag in handen van de Stichting Joodse Arbeid. De Nederlandse regering gaf hen 52 hectare poldergrond in pacht. Op een klein deel werden de bouwplannen gerealiseerd. De rest was landbouwgrond, waarmee werd voorzien in het levensonderhoud van de werkdorpers.

In 1934 werd met de bouw van het Werkdorp begonnen. Veel werkzaamheden werden door de bewoners zelf uitgevoerd. Aanvankelijk werden zij gehuisvest in barakken, die eerder waren gebruikt bij de aanleg van de Wieringermeer. Pas in 1938 kreeg het Werkdorp zijn definitieve vorm, met als centraal punt een bakstenen hoofdgebouw, het Gemeenschapshuis. Daaromheen stonden zestien houten woonbarakken. Aan de overzijde van de weg werd een boerderij gebouwd, de Oostwaardhoeve.

In het Werkdorp werden Joodse jongeren voorbereid op emigratie naar Palestina of een ander land. De jongens werden opgeleid tot boer of ambachtsman en de meisjes werden klaargestoomd voor huishoudelijke beroepen. Het doel van de opleiding was om zoveel mogelijk in hun eigen behoeften te kunnen voorzien, door het verbouwen
van voedsel en door andere werkzaamheden. En dat niet alleen: zij konden ook lessen volgen in de geschiedenis van Palestina en de Joodse geschiedenis. Natuurlijk was het belangrijk dat zij Hebreeuws of een andere taal leerden, waarmee ze zich verstaanbaar konden maken in hun toekomstige vaderland.

Met de tweejarige opleiding die in het Werkdorp werd aangeboden, vergrootten de jongeren hun mogelijkheden om te emigreren naar Palestina of andere landen die bereid waren Joodse vluchtelingen op te nemen. In totaal hebben ongeveer 750 mensen een opleiding kunnen volgen in het Werkdorp. Aanvankelijk werden er ongeveer 90 jongeren gehuisvest en opgeleid. Later werd dit uitgebreid tot 300, toen de instroom van Joodse vluchtelingen sterk toenam door antisemitische ontwikkelingen en vervolging van Joden in Oostenrijk en Duitsland na de Kristallnacht in 1938.

Het Comité voor Joodse Vluchtelingen speelde een belangrijke rol bij het naar Nederland halen van de vluchtelingen. Mannen en vrouwen van 18 tot 25 jaar waren de oorspronkelijke doelgroep van het Werkdorp. De minimumleeftijd werd vervroegd naar 14 jaar, toen na de Kristallnacht veel kinderen met kindertransporten uit Duitsland en Oostenrijk kwamen. Deze kinderen werden gescheiden van hun ouders, die niet mochten meereizen naar Nederland, om te voorkomen dat zij zich blijvend in Nederland zouden vestigen. Het was uitdrukkelijk de bedoeling van de Nederlandse overheid dat de bewoners van het werkdorp er alleen tijdelijk zouden blijven, om na de tweejarige opleiding direct te emigreren. De groep vormde zo geen bedreiging voor de Nederlandse economie, vond men.

Lang heeft de relatief veilige omgeving voor de jonge vluchtelingen niet mogen duren. Hun droom te emigreren naar een veilig land kwam abrupt tot een einde toen het Werkdorp op 20 maart 1941 door de Duitsers werd ontruimd. Bijna alle 300 jongeren die er toen nog woonden en werkten werden afgevoerd en elders in het land ondergebracht. Ongeveer 60 mochten blijven om de noodzakelijke werkzaamheden op het land uit te voeren. Meer dan de helft van de weggevoerde jongeren werden uiteindelijk getransporteerd naar de concentratiekampen Mauthausen, Auschwitz of Sobibor, waar hen een wisse dood wachtte. Anderen doken onder en wisten de oorlog te overleven. Op 1 augustus 1941 werd het Werkdorp door de Duitsers opgeheven.

Kijk verder