Us Mem
Aan de Harlinger Singel in Leeuwarden staat een groot bronzen beeld van een koe. Het is gemaakt in 1954 en stelt de ideale Friese stamboekkoe voor. ‘Us mem’ (‘onze moeder’) heet het beeld in de volksmond. Friesland heeft inderdaad aan de koe veel te danken – met haar melk en boter en met het beroemde Friese stamboekvee heeft de provincie naam gemaakt. Bovendien is de koe, bijna vanaf de oudste tijd, een van meest constante elementen in de Friese geschiedenis. De koe was er zelfs eerder dan de mensen die zichzelf voor het eerst Fries noemden.
Gunstige levensomstandigheden
De mogelijkheden voor het ontstaan van cultuur worden bepaald door het landschap. Archeologisch onderzoek laat zien dat juist in het Noordwesten van Europa, langs de kust van de Noordzee, het aantal koeien relatief hoog lag. Dat ligt ook voor de hand, want hier waren de levensomstandigheden voor het vee gunstig. Om voldoende te kunnen eten heeft een koe op het kwelderland één hectare grond nodig, tegen zes hectare op zandgrond. Dit verklaart ook het later betrekkelijk hoge aantal inwoners in het Friese terpengebied. Het heeft lang geduurd voordat het zover was. De oudste bewoning in het tegenwoordige Friesland dateert van ongeveer 11.000 voor Christus. Door de IJstijd lag de zee veel lager dan tegenwoordig en het landschap was nog een koude en kale toendra waarop de mensen jaagden op rendieren en voedsel verzamelden. Pas na het einde van de laatste IJstijd (ca. 8.000 voor Christus) veranderde het klimaat zodanig dat er bomen begonnen te groeien. Daarna nam de bewoning langzamerhand toe, maar deze bestond nog wel zo’n 5000 jaar hoofdzakelijk uit rondtrekkende jagers en verzamelaars.
Trechterbeker-mensen
De opkomst van het boerenbedrijf vond in het latere Friese gebied – want de mensen noemden zichzelf nog geen Friezen – pas later plaats, ongeveer in 3400 voor Christus. De eerste boeren woonden op het zand, ongeveer in de tegenwoordige Wouden en in Gaasterland. Op grond van het aardewerk dat van hen is teruggevonden, worden ze Trechterbeker-mensen genoemd. Hun sporen hebben ze achtergelaten in het gebied van Groot-Brittannië tot en met Bulgarije. Ze zijn ook bekend geworden door hun hunebedden. Van deze eerste boeren is een (gerestaureerde) grafheuvel te zien bij Bakkeveen.
Van de Wouden naar de vruchtbare kwelders
Het oudste bewijs van de activiteiten van deze prehistorische boeren in het tegenwoordige Friesland is aangetroffen op een zandrug bij Bornwird bij Dokkum. Daar vonden archeologen een akker die dateert uit ongeveer 3000 voor Christus. Deze boeren hielden vee en hadden ook wat bouwland. Herders lieten in het voorjaar en de zomer het vee weiden in velden aan de rand van het zand of op de klei. In de eeuwen daarna nam de bewoning van de zandgronden in de Wouden toe, om in het laatste millennium voor het begin van de jaartelling weer af te nemen. Door een sterke groei van het veen raakte steeds meer boerenland overwoekerd. Uiteindelijk raakten de Wouden merendeels ontvolkt en trokken de mensen met hun vee naar de zeer vruchtbare kwelders – de tegenwoordig ingedijkte kleistreken – waar ze terpen opwierpen om op te wonen. Dat vond plaats vanaf ongeveer 600 voor Christus.
Ouder dan de Friezen
De koeien uit deze tijd zagen er heel anders uit dan ‘Us Mem’. Ze waren in ieder geval een stuk kleiner. In de loop van de tijd hebben er een hoop verschillende koeien in Friesland rondgelopen: van groot, klein, roodbont, muisgrijs, zwart-wit, blaarkop tot en met de blonde d’Aquitaine. Maar al duizenden jaren, en ook toen er nog helemaal niet van Friese grond gesproken kon worden, hebben er koeien in het land gestaan. Zo is de koe een van de meest constante verschijningen uit de Friese geschiedenis en daarom niet alleen een producent van melk, boter en kaas, maar ook van Friese identiteit.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Us mem
Oan de Harlinger Singel yn Ljouwert stiet in grut brûnzen byld fan in ko. It is makke yn 1954 en stelt de ideale Fryske stamboekko foar. ‘Us Mem’ hjit it byld yn de folksmûle. Fryslân hat yndie in soad oan de ko te tankjen – mei har molke en bûter en mei it ferneamde Frysk stamboekfee hat de provinsje namme makke. Boppedat is de ko, sawat fan de âldste tiid ôf, ien fan de meast konstante eleminten yn de Fryske skiednis. De ko wie der sels earder as de minsken dy’t harsels foar it earst Friezen neamden.
Geunstige libbensomstandichheden
De mooglikheden foar it ûntstean fan kultuer wurde útmakke troch it lânskip. Argeologysk ûndersyk lit sjen dat krekt yn it noardwesten fan Europa, bylâns de kust fan de Noardsee, it tal kij relatyf heech lei. Dat leit ek yn de reden, om’t hjir de libbensomstannichheden foar it fee geunstich wiene. Om genôch ite te kinnen, hat in ko op it kwelderlân ien hektare grûn nedich, tsjin seis hektare op sângrûn. Dat ferklearret ek it betreklik hege tal bewenners fan it Frysk terpegebiet yn letter tiden. It hat in skoft duorre ear’t it safier kaam. De âldste bewenning yn it notiidske Fryslân datearret fan sawat 11.000 foar Kristus. Troch de iistiid lei de see folle leger as hjoed de dei en it lânskip wie noch in kâlde en keale toendra, dêr’t de lju op rindieren jagen en iten sammelen. Pas oan de ein fan de lêste iistiid (sa. 8000 foar Kristus) feroare it klimaat sa dat der beammen groeie koene. Dêrnei wûn de befolking stadich oan, mar dy soe noch al sawat 5000 jier lang benammen út omreizgjende jagers en samlers bestean.
Trechterbeker-minsken
It boerebedriuw kaam yn it lettere Fryske gebiet – de lju neamden harsels noch gjin Friezen – pas letter op, om 3400 foar Kristus hinne. De earste boeren wennen op it sân, sawat yn de notiidske Wâlden en yn Gaasterlân. Op grûn fan it ierdewurk dat fan harren weromfûn is, wurde hja Trechterbekerminsken neamd. Hja ha spoaren efterlitten yn it gebiet fan Grut-Brittanje oant en mei Bulgarije. Hja binne ek troch harren hunebêden bekend wurden. Fan dy earste boeren is der in (restaurearre) grêfheuvel te sjen by Bakkefean.
Fanút de Wâlden nei de fruchtbere kwelders
It âldste bewiis fan de aktiviteiten fan dy prehistoaryske boeren yn it hjoeddeiske Fryslân is fûn op in sânrêch by Boarnwert by Dokkum. Dêr fûnen argeologen in ikker dy’t datearre fan sawat 3000 foar Kristus. Dy boeren hiene fee en ek wat boulân. Hoeders lieten yn it foarjier en de simmer it fee weidzje op fjilden oan de râne fan it sân of op de klaai. Yn de ieuwen dêrnei wûn de befolking fan de sângrûnen yn de Wâlden oan om yn it lêste millennium foar it begjin fan de jiertelling wer ôf te takjen. De oarsaak wie dat troch in sterke groei fan it fean hieltiten mear boerelân oerwoekere rekke. Op in stuit rekken de Wâlden fierhinne ûntfolke en setten de lju har mei harren fee nei wenjen op de tige fruchtbere kwelders – tsjintwurdich de yndikings op de klaai – dêr’t hja terpen opsmieten om op te wenjen. Dat barde fan sawat 600 foar Kristus ôf.
Alder as de Friezen
De kij út dy tiid seagen der hiel oars út as Us Mem. Hja wiene yn alle gefallen aardich lytser. Yn de rin fan de tiid ha der in soad ferskillende kij yn Fryslân omrûn: grutte, lytse, readbûnte, mûsgrize, swart-wite, fan de blierkop oant en mei de ljochte d’Aquitaine. Mar al tûzenen jierren, en ek doe’t der fan Fryske grûn alhiel noch net praat wurde koe, ha der kij yn it lân stien. Sadwaande is de ko ien fan de meast konstante ferskinings út de Fryske skiednis en dêrtroch net allinne in produsint fan molke, bûter en tsiis, mar ek fan Fryske identiteit.
