Tientallen kastelen
In de late Middeleeuwen stonden op het grondgebied van het huidige Zuid-Holland tientallen kastelen. De vroegste dateren uit de 11e en 12e eeuw. De meeste werden echter tussen de 13e en de 15e eeuw gebouwd. De eerste kastelen werden door de bewoners gebouwd om zich tegen aanvallers te kunnen verdedigen. Ze bestonden uit aarden heuvels (mottes) met een gracht eromheen. Meestal stond er een houten toren op het zo gecreëerde 'eilandje'. Bij een aanval haalden de verdedigers de grachtbrug op en verschansten ze zich in de toren. De tegenwoordig midden in Leiden gelegen Leidse Burcht is een mooi voorbeeld van zo'n mottekasteel.
De Leidse Burcht
De Leidse Burcht is vermoedelijk aan het eind van de 9e eeuw ontstaan en moest de bewoners veiligheid bieden tegen invallen van de Noormannen. Later werd de bodem van de burcht in fases opgehoogd waardoor rond 1150 een motte met een hoogte van circa elf meter was ontstaan. Daarbovenop werd, tussen 1260 en 1285, een ronde stenen muur met een doorsnee van ruim 37 en een hoogte van ongeveer zes meter gebouwd. De Leidse Burcht was strategisch gelegen aan de samenvloeiing van de Oude en de Nieuwe Rijn. Anders dan de meeste kastelen heeft hij nooit als permanente woonplaats gediend. In de loop van de Middeleeuwen kwam de burcht binnen de stad te liggen en verloor hij zijn betekenis als verdedigingswerk.
Kastelen in de late Middeleeuwen
Na 1200 werden kastelen groter. Ze werden nu van baksteen gebouwd en voorzien van een slotgracht. Voor een optimale verdediging waren de muren meters dik. Door de introductie van buskruit verloren de kastelen in de 14e en 15e eeuw hun verdedigingsfunctie. Ook de rol van de edelen veranderde. Hun militaire betekenis verminderde. Tevens nam, zowel door onderlinge conflicten als door de sterk groeiende macht van de Hollandse steden, hun bestuurlijke invloed af.
Weinig kastelen in Zuid-Holland
Aan het kastelentijdperk kwam een definitief einde tijdens de opstand tegen de Spaanse koning. In de eerste jaren van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd een groot aantal gesloopt. Dit gebeurde om te voorkomen dat de Spanjaarden ze als uitvalsbases zouden gebruiken of op initiatief van de Spanjaarden, die ze soms uit wraak verwoestten. Andere kastelen werden in de 17e eeuw omgebouwd tot landhuizen. Middeleeuwse verdedigingswerken zijn er dan ook nauwelijks meer in Zuid-Holland.