Reizen was avontuurlijk

Vervoer over de weg en het spoor

'Welkom ontdekkingsreizigers, leuk dat jullie gekozen hebben voor deze reisbestemming. Ik zal jullie nu een rondleiding geven door de tijd dat reizen niet zonder gevaar was. Laat je verrassen!'

Als je aan de Stationsstraat woont, dan woon je op een plek waar vroeger het station heeft gestaan. Wat is er met dat station gebeurd en hoe reisden de mensen voordat er een trein was? Je ontdekt het allemaal door mee te reizen over de wegen van de handelaren van toen.

Periode
Tijd van burgers en stoommachines

Veel reizigers

De Hanzestad Deventer lag op een knooppunt van land- en waterwegen en was belangrijk voor de handel met zijn week- en jaarmarkten. Deze markten trokken handelaars uit alle windstreken. Duitse kooplieden gingen graag naar de jaarmarkten in Deventer, Amersfoort en Amsterdam om hun spullen te verkopen. Ja, ze kwamen helemaal uit Duitsland hier naar toe. Ze hadden grote houten wagens, die soms wel door zes paarden werden getrokken. De kooplieden reisden over Hessenwegen.

Hessenwegen

Hessenwegen waren een soort snelwegen. Dit waren brede zandwegen, speciaal voor deze grote Duitse wagens gemaakt. Op een kaart uit 1650 is te zien dat Bathmen aan zo'n Hessenweg lag. Bij de Oude Molen was een posthalte waar de paarden vervangen konden worden. Hier was ook een herberg waar de reizigers even konden bijkomen van de reis. Herberg Het Hemeltje aan de Paalmansweg was ook zo'n plek aan de route waar gestopt werd. Er is weinig over van de route van toen. Alleen in het bos bij het Hemeltje ligt nog een stil bospad, de Oude Postweg. Je kunt je bijna niet voorstellen dat dit tweehonderd jaar geleden een van de grootste oost-westverbindingen van ons land was.

Modderpoel

Reizen over zandwegen was niet makkelijk. Het was een groot avontuur. Na een flinke regenbui veranderden de wegen in modderpoelen, waar karren en koetsen makkelijk in konden blijven steken. Naast de Hessenwegen waren er rondom Bathmen nog andere zandwegen en landweggetjes te vinden. De belangrijkste weg ging naar Deventer. Deze weg werd veel door boeren gebruikt die hun spullen op de markt in Deventer wilden verkopen. De Holterweg werd door een ingenieur van keizer Napoleon aangelegd. Hij verving de oude Postweg. Pas in 1832 werd de eerste verharde weg in Overijssel aangelegd, tussen Deventer en Holten. Na 1855 werden andere hoofdwegen met grind verhard.

Nieuwe wereld

Reizen over de zandweggetjes per koets, wagen, kar of lopend kostte veel tijd. Veel inwoners van Bathmen kwamen daarom niet verder dan Deventer. De opening van de spoorlijn Deventer-Almelo in 1888 veranderde het leven van de dorpelingen. Bathmen kreeg een station! Reizen ging per trein veel sneller. Hierdoor werd de wereld ineens veel 'kleiner'. Voor je het wist was je in Amsterdam of Groningen.

Reizen met de trein

Er waren verschillende soorten zitplaatsen in de trein. Rijke mensen reisden eerste klas. Zij zaten op stoelen met zachte rode stof. Maar de meeste mensen reisden derde klas. Dat was het goedkoopst. Je moest dan op een houten bank zitten.

Goederen

Niet alleen mensen maakten gebruik van de trein. De trein werd ook ingezet om goederen en vee te vervoeren. Daarom lagen veel fabrieken langs het spoor. Voor de komst van de trein werden goederen vooral met paard en wagen van en naar de fabriek vervoerd. Met de trein kon je meer goederen vervoeren. En het ging ook nog eens een stuk sneller.

Bus

De komst van de bus zorgde ervoor dat steeds minder mensen met de trein reisden. In 1938 werd station Bathmen gesloten. Lion Polak, broer van Leny Polak, schreef voor de revue een liedje over de sluiting van het Bathmense treinstation.

'Straks op 15 mei, gaat hier de trein voorbij. 'k Zeg bij het afscheid zachtjes: Servus trein, het ga je goed. Zonder dat je hier stoppen moet.'

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het station weer geopend, omdat er bijna geen bussen meer reden. Maar ook na de oorlog bleek dat veel mensen liever met de bus reisden. Daarom werd het station in 1951 weer gesloten.

‘Tot ziens ontdekkingsreizigers, mijn rondleiding zit erop. Neem de herinneringen die je hier hebt gemaakt voor altijd met je mee en deel ze met anderen. Met je retourticket kun je weer terugreizen naar het nu. Binnenkort hoop ik je weer te zien op een nieuwe reisbestemming. Tot later!'

De Arend

Op 20 september 1839 werd de eerste spoorlijn van Nederland feestelijk geopend. Locomotief De Arend trok, met een snelheid van 40 kilometer per uur, in een half uurtje negen personenwagons van Amsterdam naar Haarlem. Dat was een grote verandering voor Nederland.

40 kilometer per uur is voor ons niet erg snel. Tegenwoordig rijden de meeste treinen wel 130 kilometer per uur, en hogesnelheidstreinen zelfs meer dan 400.

Maar tot 1839 was het snelste vervoermiddel de paardenkoets. Die haalde zo'n 14 kilometer per uur. En hij hobbelde vreselijk. Veel prettiger reisde je in de trekschuit, maar die ging maar 7. Als je op een drafje liep, kon je hem gemakkelijk bijhouden.

Na de eerste spoorlijn van Amsterdam naar Haarlem werden er in hoog tempo nieuwe spoorlijnen bij gebouwd. Rond 1900 lag er zelfs meer spoor in Nederland dan tegenwoordig.

Mensen konden snel en comfortabel door het hele land reizen. De trein had Nederland kleiner en overzichtelijker gemaakt.
Angst voor de trein

Mens en dier moesten flink wennen aan dat herrie- en rookveroorzakende monster dat door de ooit zo rustige weilanden trok. Er gingen veel spookverhalen rond: dat de koeien geen melk meer zouden geven bijvoorbeeld, of zelfs dat de mens zo'n grote snelheid niet zou overleven. En men was bang voor ongelukken.

Ongelukken zijn er ook wel gebeurd. Op de foto zie je een trein die in 1895 in Parijs dwars door het stootblok en de muur reed, om een verdieping lager op de grond terecht te komen. De machinist wilde zijn vertraging goedmaken en remde te laat. Er vielen 1 dode en 5 zwaargewonden.

In Nederland gebeurde het ergste treinongeluk in 1962. Toen botsten bij Harmelen in Utrecht twee reizigerstreinen op elkaar. Er vielen 93 doden en 52 gewonden.

Maar gelukkig horen treinongelukken tot de uitzonderingen. Per gereisde kilometer is de trein veel veiliger dan de auto en de fiets. Alleen het vliegtuig is nóg veiliger.
Trekschuiten en paardenkoetsen

Door de komst van de trein ging het leven in Nederland opeens veel sneller.

Tot 1839 was het snelste vervoermiddel de paardenkoets. Die haalde zo'n 14 kilometer per uur. Veel prettiger reisde je in de trekschuit, maar die ging maar 7. De trein ging wel 40!

De trekschuit werd een veelgebruikt vervoermiddel vanaf ongeveer 1600. In die jaren werden er veel 'trekvaarten' in Nederland gegraven: speciale kanalen tussen de belangrijkste steden, met zo weinig mogelijk bochten en steeds met een 'jaagpad' erlangs.

Over dat jaagpad kon het paard lopen dat de trekschuit trok. Soms werd de trekschuit ook wel door mensen getrokken of met lange stokken voortgeduwd.

Vanaf 1700 zag je ook steeds meer paardenkoetsen door Nederland rijden. Die gingen sneller, maar ze hobbelden vaak heel erg.

De komst van de trein heeft ervoor gezorgd dat zowel trekschuiten als paardenkoetsen uit Nederland zijn verdwenen.
De stoommachine

Als je water laat koken ontstaat er stoom. Stoom heeft een enorme kracht: om een fluitketel te laten fluiten, maar ook om machines te laten draaien, treinen te laten rijden en schepen te laten varen. Vanaf ongeveer 1800 deden stoommachines veel van het zware werk in Nederland.

Geef toestemming voor cookies om externe inhoud weer te geven. Cookie-instellingen wijzigen
De kracht van stoom

Door de uitvinding van de stoommachine veranderde de wereld flink. In fabrieken ging het werk dankzij stoommachines opeens veel sneller. Stoomtreinen en stoomschepen konden snel en gemakkelijk mensen en spullen over de hele wereld vervoeren. En stoomgemalen pompten in korte tijd grote meren leeg. Windmolens werden overbodig.

Op de foto zie je het stoomgemaal De Cruquius. Samen met twee andere stoomgemalen heeft De Cruquius tussen 1849 en 1852 het grote Haarlemmermeer leeggepompt.

In De Cruquius staat de grootste stoommachine van de wereld, met een cilinder van meer dan 3,5 meter doorsnee. De stoommachine drijft acht armen aan van elk 10.000 kilo die als tentakels naar buiten steken. Samen brachten die bij elke slag van de stoommachine 64.000 liter water omhoog naar de ruim vijf meter hoger gelegen ringvaart.

Het Cruquiusgemaal bestaat nog steeds. Het is nu een museum.
Steenkool als brandstof

Eeuwenlang stookten mensen met hout en turf. Maar de stoommachine vroeg om een nieuwe brandstof: steenkool. In Limburg zit veel steenkool diep onder de grond. Er werden 'mijnen' gegraven waar de steenkool omhoog werd gehaald. De Limburgse mijnen zijn rond 1970 weer gesloten. Toen werden olie en gas de belangrijkste brandstoffen.

Geef toestemming voor cookies om externe inhoud weer te geven. Cookie-instellingen wijzigen
Personenvervoer

Met de trein kon je snel en prettig reizen, als je tenminste geld had voor een 1e klas-kaartje. Er waren ook 2e en 3e klas rijtuigen, maar die hadden in het begin niet eens ramen! Door de trein werd Nederland een stuk kleiner: mensen uit het oosten konden nu makkelijker op bezoek bij familie in het westen. En ze konden eindelijk de zee eens zien!
Vertrek van station d'Eenhonderd Roe

In 1839 bestond het Centraal Station van Amsterdam nog niet. Dat ging pas vijftig jaar later open, in 1889. De Arend vertrok van een splinternieuw station buiten de stad. Het heette d'Eenhonderd Roe. Op de prent zie je hoeveel mensen er kwamen kijken naar het vertrek van de eerste trein in Nederland.
Nederland wordt steeds voller

In 1839 kon je meestal kilometers ver kijken zonder dat je veel bebouwing zag. Een boerderij, een weggetje, een kerktorentje aan de horizon, dat was het meestal wel. Het zou nog een eeuw duren voordat de eerste snelwegen en hoogspanningsmasten aangelegd werden. Maar door de komst van de trein begint het landschap wel flink te veranderen.

De weilanden en akkers zijn vaak veel te drassig om er zomaar spoorrails in te kunnen leggen. Daarom worden door het hele land spoordijken aangelegd, die als lange littekens door het land lopen. Over rivieren en kanalen komen ijzeren spoorbruggen, waar eerst vaak alleen een veerpont was. Het eeuwenoude landschap begint flink te veranderen.

En nu, in de eenentwintigste eeuw, ligt Nederland vol brede snelwegen die in het spitsuur vaak toch nog verstopt raken. Er zijn bijna geen plekken meer waar je geen wegen, gebouwen of hoogspanningsmasten ziet. En zelfs in het bos hoor je meestal nog wel ergens in de verte auto's en treinen langsrazen.

Tegenwoordig vinden mensen het wel weer steeds belangrijker dat er in Nederland ook plekken zijn waar geen lawaai en kunstlicht is, waar de natuur weer zijn gang kan gaan. En waar het net lijkt alsof de tijd heeft stilgestaan.
Overal dezelfde tijd

Eeuwenlang bepaalden plaatsen in Nederland zelf hoe laat het precies was. Kerktorens in Den Haag stonden vroeger dan die in Zwolle. Voor de treinen was dat erg onhandig. Want hoe laat kwam de trein dan precies aan? Op de Haagse of de Zwolse tijd? Daarom werd in 1909 in Nederland de standaardtijd ingevoerd: overal wezen de klokken dezelfde tijd aan.