Van Bijbelse taferelen naar wapenglazen
Al in de middeleeuwen hadden kerken in Europa kleurige gebrandschilderde glazen met talloze kleine Bijbelse scènes. Ook na de middeleeuwen bleef men kerken versieren met veelkleurig glas. Maar het karakter van het kerkglas veranderde echter als gevolg van de Hervorming in de zestiende eeuw. De glazen in de Grote Kerk in Gouda (1555-1572) vertonen nog de middeleeuwse veelkleurigheid, maar in de zeventiende eeuw werden kerkglazen lichter van kleur en verdwenen de religieuze voorstellingen. In plaats daarvan werden nu meestal de wapenschilden van de schenkers afgebeeld.
In de zeventiende eeuw was het plaatsen van dit soort gebrandschilderde kerkglazen ook in en rond Alphen gebruikelijk. Zo werden in 1625 gebrandschilderde glazen aangebracht in de Nieuwe Kerk in Alphen (op de plaats van de huidige Adventskerk), nadat de vorige kerk in 1619 was afgebrand. Ook de kerken van Hazerswoude-Dorp (1664), Aarlanderveen (1664) en Zwammerdam (1676) kregen na herbouw veelkleurige glazen. In de loop der tijd zijn die echter allemaal verloren gegaan. Dat gebeurde door slijtage en doordat kerkmeesters kapotte glazen niet lieten repareren, maar vervingen door blank of eigentijds glas.
Elders in Nederland zijn nog wel gebrandschilderde kerkglazen uit de zeventiende eeuw te zien, maar grote reeksen uit die tijd zijn zeldzaam. Alleen in de Grote Kerk van Edam is nog een complete reeks op zijn oorspronkelijke plaats bewaard gebleven. En in de kerk van Oudshoorn dus.
Ambachtsheer en stichter van de kerk
Al in vroeger tijden was het gebruikelijk dat kerkglazen werden geschonken door vermogende personen of overheden. In Oudshoorn gingen de verzoeken om glazen te schenken uit van de stichter van de kerk, Cornelis de Vlaming van Oudtshoorn. Hij was heer van het ambacht Oudshoorn en de Gnephoek (ten noorden en noordwesten van het dorp Alphen). Cornelis was afkomstig uit een belangrijke Amsterdamse regentenfamilie, was meerdere malen burgemeester van die stad en vervulde nog vele andere bestuursfuncties. In 1644 erfde hij de titel van ambachtsheer van zijn vader. Hij deelde het bestuur van de kerk met Hendrik Stevin, ambachtsheer van Alphen en Rietveld. Helaas kwam het tot conflicten tussen beide heren en De Vlaming kreeg in 1659 toestemming van de Staten van Holland en West-Friesland om van Oudshoorn en de Gnephoek een zelfstandige kerkgemeente te maken. De inwijding van de kerk – toen nog met blank glas – vond plaats op 18 oktober 1665 en een jaar later werden de twee eerste gebrandschilderde glazen al geplaatst.
Schenkers
Het laten maken van kerkglazen was bijzonder kostbaar. Door een glas cadeau te doen gaven schenkers uitdrukking aan hun zorg voor de gemeenschap en aan de goede onderlinge betrekkingen De glazen lieten zien welke besturen en personen belangrijk waren voor de kerk en in dit geval ook voor de stichter van de kerk. Anderzijds weerspiegelden de glazen met indrukwekkende familiewapens de sociale status van de schenkers en waren zij een bron van trots.
Op de belangrijkste plaats in de kerk, recht tegenover de ingang, bevindt zich het wapen van de Staten van Holland. Ook zijn er glazen van de burgemeesters van belangrijke steden: Leiden en Amsterdam. Op het Amsterdamse glas staat rechtsonder het familiewapen van de stichter zelf, samen met dat van zijn echtgenote Nicolaä (beter bekend als Claesje) Hooft. Linksboven zien we de wapens van burgemeester en arts Nicolaes Tulp en zijn echtgenote Margaretha de Vlaming van Oudtshoorn, een verre achternicht van de stichter.
In totaal zijn meer dan 130 personen op de glazen vertegenwoordigd. Zij bevestigen het beeld van een netwerk van bestuurlijke relaties, die vaak tegelijk ook familierelaties waren, zoals gebruikelijk in die tijd. Verder schonken lokale belanghebbenden een glas, zoals het kerk- en het ambachtsbestuur. Er is zelfs een glas van vier jongedames uit de bekende Oudshoornse boerenfamilie Van Tol.
De glasschilders
De schenkers schakelden, met bemiddeling van De Vlaming van Oudtshoorn, goede kunstenaars in. Niet minder dan twaalf glazen in de kerk van Oudshoorn zijn van de hand van de bekende Amsterdamse glasschilder Pieter Jansz. Het Leidse glas werd gemaakt door de Leidse glasschilder Abraham van Toorenvliet, die zeer waarschijnlijk ook de resterende vier glazen ontwierp en maakte. Zeventiende-eeuwse glazen werden namelijk meestal ontworpen én uitgevoerd door glasschilders. Net als kunstschilders hadden glasschilders hun atelier vrijwel nooit in een dorp als Oudshoorn of Alphen, maar in een stad. Daar waren de meeste opdrachtgevers te vinden. Bovendien konden glasschilders daar lid zijn van een gilde. Hoewel de gilden hun oude religieuze functie hadden verloren, beschermden zij hun leden nog wel tegen oneerlijke concurrentie en waren ze belangrijk voor het bewaken van kwaliteit.
TEKST: META HENNEKE
BEZOEKEN
- Oudshoornse kerk (Oudshoornseweg 90, Alphen aan den Rijn). De glazen zijn te bezichtigen bij bezoek aan een kerkdienst of concert, of tijdens georganiseerde stadswandelingen.
- Bijzonder zijn de elf ontwerptekeningen van de Amsterdamse kunstenaar Pieter Jansz: te vinden op Rijksstudio op www.rijksmuseum.nl/ (zoeken op vidimus, verfijnen op vervaardiger Pieter Jansz).
VERDER LEZEN
L. Bouke van der Meer, ‘De gebrandschilderde glazen (1666-1671)’, in: Projectgroep ‘Oudshoornse Kerk’ van de vakgroep Kunstgeschiedenis van de RU te Leiden, De kerk te Oudshoorn (Alphen aan den Rijn 1980) 89-155.
Zsuzsanna van Ruyven-Zeman, Stained glass in the Netherlands before 1795. Part II The South. Corpus Vitrearum The Netherlands IV (Amsterdam 2011) 590-602.
Dick Peters, De zeventien gebrandschilderde glazen in de Oudshoornse Kerk. en Verbeelding van de wereldlijk macht en christelijke deugden (Alphen aan den Rijn 2003).
