De opkomst van kloosters heeft in Friesland lang op zich laten wachten. De reden daarvoor is dat de Friezen zich na de kerstening aanvankelijk helemaal op grote buitenlandse kloosters hebben gericht, zoals die van Fulda, Echternach en Werden. In de twaalfde eeuw begon in die situatie echter verandering te komen. Friesland groeide toen zelfs uit tot een kloosterland bij uitstek.
Cisterciënzers en de premonstratenzers
De functie van kloosters was in Friesland, net als overal, eerst en vooral religieus. Zo stuurden de monniken elke dag weer hun gebeden op naar de hemel voor het zielenheil van hen zelf en hun begunstigers. Juist het veilig stellen van hun eigen zielenheil was voor heel wat mensen in goeden doen aanleiding om land aan kloosters af te staan. In totaal zou zo ongeveer 20% van de Friese grond in kloosterbezit komen. Omdat Friesland navenant rijk was, konden er ook zoveel kloosters worden gesticht. Vooral twee van de oudste kloosters in Friesland zijn van grote betekenis geweest: Klaarkamp (bij Rinsumageest) en Mariëngaarde (bij Hallum). Van laatstgenoemd klooster is een kroniek bewaard gebleven waarin de levens van de eerste abten beschreven worden. Klaarkamp en Mariëngaarde horen tot twee rivaliserende orden, die in de twaalfde eeuw allebei nog nieuw waren: de cisterciënzers (ook wel ‘schiere monniken’ genaamd) en de premonstratenzers. Met name die beide orden hebben een stempel gezet op het Friese kloosterlandschap. Dat geldt ook voor de Groninger Ommelanden, waar het grootste en machtigste klooster van alle Friese landen verrees: de Bernardusabdij van Aduard, een dochterklooster van Klaarkamp.
Lekenbroeders
Typerend voor de cisterciënzers en de premonstratenzers is de aanwezigheid – naast de kloosterbroeders – van lekenbroeders. Deze ‘werkmonniken’ maakten het mogelijk dat de kloosters die tot de beide orden hoorden, ook centra van economische activiteit werden. Zo exploiteerden ze grote landbouwbedrijven (‘uithoven’). Daarnaast bemoeiden de cisterciënzer- en premonstratenzerkloosters zich intensief met zaken als turfwinning en handel. Het klooster Klaarkamp had een veenmeester (zelf ook een lekenbroeder) in dienst, die op de Skierstins in Veenwouden woonde. Datzelfde klooster had ook eigen handelsschepen in de vaart, die tot in Hamburg voeren. Ook met bedijking en de aanleg en het onderhoud van waterwegen, zijlen en bruggen hielden de verschillende kloosters zich bezig.
Ridder Rienck Bockema
Natuurlijk waren de Friese kloosters ook cultuurdragers. De monniken deden niet alleen aan bidden, zingen en mediteren, maar hielden zich ook bezig met lezen en schrijven. Onder hen waren geleerde lieden, die aan buitenlandse universiteiten gestudeerd hadden. Er zijn helaas niet zoveel handschriften uit Friese kloosters bewaard gebleven. Alleen uit het klooster Thabor (bij Sneek) zijn nogal wat schrijfproducten overgeleverd. Juist dàt klooster is trouwens laat gesticht, opvallend genoeg door een van de zeldzame Friese ridders: Rienck Bockema.In de begintijd van de Friese vrijheid speelden de abten van de Friese kloosters, die zelf in de regel uit vooraanstaande Friese families stamden, een stabiliserende rol als vredestichters. Dat liep echter niet altijd goed af. Zo werd abt Eelco Liauckama van het klooster Lidlum bij Tzummarum, in 1322 door de lekenbroeders van zijn eigen klooster doodgeslagen. Dat was het begin van een langzaam sterker wordend verlies aan prestige van de kloosters.
Reformatie
Het grote verval begon met het opkomen van de Reformatie na 1520. Het einde kwam in 1580, toen in Friesland de macht werd overgenomen door de calvinisten. Alle kloosters werden toen bij besluit van de Staten opgeheven. Door confiscatie van het zeer omvangrijke landbezit van de kloosters, werd de provincie in één klap rijk. De kloostercomplexen werden haast allemaal al kort na 1580 afgebroken. Daardoor is er zo goed als niets meer terug te vinden van de oude glorietijd van de Friese kloosters.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
De opkomst fan kleasters hat yn Fryslân lang op him wachtsje litten. De reden dêrfan is dat de Friezen har nei de kerstening earst alhiel op grutte bûtenlânske kleasters rjochte ha, lykas dy fan Fulda, Echternach en Werden. Yn de tolfde ieu begûn yn dy sitewaasje lykwols feroaring te kommen. Fryslân groeide doe sels út ta in kleasterlân by útstek.
Sistersjinzers en premonstratinzers
De funksje fan kleasters wie yn Fryslân, krekt as oeral, earst en meast religieus. Sa stjoerden de muontsen alle dagen wer har gebeden op nei de himel foar it sieleheil fan harsels en har begeunstigers. Krekt it feilichstellen fan har eigen sieleheil wie foar gâns begoedige lju oanlieding om lân oan kleasters ôf te stean. Yn totaal soe sa likernôch 20 % fan de Fryske grûn yn kleasterbesit komme. Om’t Fryslân navenant ryk wie, koene der ek safolle kleasters stifte wurde. Benammen twa fan de âldste kleasters yn Fryslân binne fan grutte betsjutting wurden: Klaarkamp (by Rinsumageast) en Mariëngaarde (by Hallum). Fan lêstneamd kleaster is in kronyk bewarre bleaun, dêr’t de libbens fan de earste abten yn beskreaun wurde. Klaarkamp en Mariëngaarde hearre ta twa rivalisearjende oarders, dy’t beide yn de tolfde ieu noch nij wiene: de sistersjinzers (ek wol ‘skiere muontsen’ neamd) en de premonstratinzers. Benammen dy beide oarders ha in stimpel set op it Fryske kleasterlânskip. Dat jildt ek foar de Grinzer Ommelannen, dêr’t it grutste en machtichste kleaster fan alle Fryske lannen ferriisde: de Bernardusabdij fan Aduard, in dochterkleaster fan Klaarkamp.
Likebruorren
Typearjend foar de sistersjinzers en premonstratinzers is de oanwêzigens – neist de kleasterbruorren – fan likebruorren. Dizze ‘wurkmuontsen’ makken it mooglik dat de kleasters dy’t ta dy beide oarders hearden, ek sintra fan ekonomyske aktiviteit waarden. Sa eksploitearren se grutte lânboubedriuwen (‘úthôven’). Dêrnjonken bemuoiden de sistersjinzer- en premonstratinzer kleasters har yntinsyf mei saken as turfwinning en hannel. It kleaster Klaarkamp hie in feanmaster, sels ek in likebroer, yn tsjinst, dy’t op ’e Skierstins yn Feanwâlden wenne. Datselde kleaster hie ek eigen hannelsskippen yn ’e feart, dy’t oant yn Hamburg kamen. Ek mei bediking en it oanlizzen en ûnderhâlden fan wetterwegen, silen en brêgen hâlden ûnderskate kleasters har dwaande.
Ridder Rienck Bockema
Fansels wiene de Fryske kleasters ek kultuerdragers. De muontsen diene net allinnich oan bidden, sjongen en meditearjen, mar hâlden har ek dwaande mei lêzen en skriuwen. Under har wiene gelearde lju, dy’t oan bûtenlânske universiteiten studearre hiene. Der binne spitigernôch net safolle hânskriften út Fryske kleasters bewarre bleaun. Allinnich út it kleaster Thabor (by Snits) binne frijwat skriuwprodukten oerlevere. Krekt dàt kleaster is trouwens let stifte (yn 1406), opfallend genôch troch ien fan de seldsume Fryske ridders: Rienck Bockema.Yn de begjintiid fan de Fryske frijheid spilen de abten fan de grutte kleasters, dy’t sels yn ’e regel út foaroansteande Fryske famyljes stamden, in stabilisearjende rol as fredestifters. Dat rûn lykwols net altiten goed ôf. Sa waard abt Eelco Liauckama fan it kleaster Lidlum by Tsjommearum yn 1322 troch de likebruorren fan syn eigen kleaster deaslein. Dat wie de ynset fan in him stadichoan trochsettend prestiizjeferlies fan de kleasters.
Reformaasje
It grutte ferfal sette yn mei it opkommen fan de Reformaasje nei 1520. De ein kaam yn 1580, doe’t yn Fryslân de macht oernommen waard troch de kalvinisten. Alle kleasters waarden doe by beslút fan de Steaten opheft. Troch konfiskaasje fan it tige omfangrike lânbesit fan de kleasters waard de provinsje yn ien slach ryk. De kleasterkompleksen waarden hast allegearre al koart nei 1580 ôfbrutsen. Dêrtroch is der no sa goed as neat mear werom te finen fan de âlde gloarje fan de Fryske kleasters.
