Vrouwelijke geleerde
Van de ruim zeventig jaar van haar leven heeft Anna Maria van Schurman er slechts zes in Friesland doorgebracht. Toch wordt – door haar aanwezigheid in Franeker en doordat ze in Friesland stierf – de naam van deze geleerde vrouw en kunstenares vaak met Friesland verbonden. Als vrouwelijk geleerde was Anna Maria voor haar tijd zeer uitzonderlijk. Ze was dan ook wereldberoemd. Veel representatiever voor haar tijd was ze door haar streng religieuze inslag. Uiteindelijk koos ze er uit geloofsredenen voor om zich uit de wereld terug te trekken en zich aan te sluiten bij een sekte in Friesland.
Wonderkind
Deze intense gerichtheid op het geloof was ook eigen aan het gezin waaruit Anna Maria stamde. De Schurmannen waren welgestelde adellijke Antwerpse vluchtelingen, die na de val van Antwerpen in 1585 uiteindelijk in Utrecht terechtkwamen. In 1623 verhuisde Anna Maria’s vader met zijn gezin vervolgens naar Franeker om er colleges te volgen bij de puriteinse Engelse professor William Ames. Na zijn dood keerde de weduwe samen met haar kinderen in 1626 terug naar Utrecht. In Utrecht maakte Anna Maria naam. Ze was een wonderkind dat al op jonge leeftijd kon profiteren van het onderwijs aan huis dat vooral voor haar broers was bedoeld. Zo leerde ze Grieks en Latijn en zelfs Hebreeuws, Chaldeeuws, Syrisch, Ethiopisch en Arabisch. Ook ontwikkelde ze zich tot een vaardig (portret)kunstenares.
Gordijntje
Anna Maria trad in contact met geleerden en schrijvers uit heel Europa. Ze roemden in alle talen haar eruditie en kunstzinnigheid. In 1638 schreef ze een boek over de geschiktheid van vrouwen voor de wetenschap. Tekenend is dat ze wetenschappelijke kennis zag als een instrument om de bijbel te bestuderen. Als enige vrouw in Nederland kreeg ze toestemming om – vanachter een gordijntje! – de colleges van Gisbertus Voetius bij te wonen. Met deze orthodoxe theoloog, buurman en vriend, maar ook met vele andere geleerden, schrijvers en hooggeplaatste personen aan verschillende Europese hoven – mannen zowel als vrouwen – discussieerde Anna Maria van Schurman over wetenschap en filosofie, over de uitleg van de bijbel, over het ware geloof en over de situatie van de kerk.
Haar leven toegewijd aan God
Voetius en vele mensen om hem heen waren aanhangers en gangmakers van de Nadere Reformatie, een beweging die vanaf het einde van de zestiende eeuw overal in Europa opriep tot grotere vroomheid en tot een nauwere band tussen leven en leer. Ook bij Anna Maria van Schurman leefde deze behoefte aan zuivering. Via haar broer Johan Godschalk kwam ze in aanraking met Jean de Labadie, een Geneefse predikant van deze zelfde richting. Ze raakte zo in de ban van diens ideeën over geloofszuivering en wereldmijding dat ze zich, toen De Labadie in 1669 uit de kerk stapte, bij hem aansloot. Ze zwoer alle geleerdheid, alle contacten en alle aardse bezittingen af om zich te wijden aan een leven voor God.
Sterven in Wieuwerd
Na een zwerftocht door Duitsland vestigden de labadisten zich in 1675 in Wieuwerd. Ze betrokken er de Walta-Stins van de freules Van Aerssen van Sommelsdijk en richtten daaromheen onderkomens in voor de alsmaar uitdijende geloofsgemeenschap. Er waren meer wetenschappers en kunstenaars lid van – wat men noemde – het ‘huisgezin’, bijvoorbeeld de beroemde arts Hendrik van Deventer en de schilderes Maria Sibylla Merian. De leden van de sekte voorzagen in hun dagelijkse behoeften door het land te bewerken, brood te bakken en wol te spinnen. Hun komst naar Wieuwerd zorgde voor veel opschudding. De Friese synode probeerde hen uit Friesland te doen vertrekken. Ondertussen trokken ze veel belangstelling. Mensen uit binnen- en buitenland, soms ook beroemdheden als bijvoorbeeld de Engelse filosoof John Locke, bezochten Wieuwerd om de preken bij te wonen. Het aantal leden steeg tot zo’n vierhonderd. Anna Maria van Schurman stierf in Wieuwerd enige jaren voordat de sekte uit elkaar zou vallen. Ze was en is een toonbeeld van hoe wetenschap, geloof en vrouwelijkheid in het verleden in een geheel andere verhouding tot elkaar stonden dan tegenwoordig.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Froulike gelearde
Fan de goed santich jier fan har libben hat Anna Maria van Schurman mar seis yn Fryslân tahâlden. Likegoed wurdt – troch har oanwêzigens yn Frjentsjer en mei’t hja yn Fryslân stoar – de namme fan dizze learde frou en keunstneres gauris mei Fryslân ferbûn. As froulik gelearde wie Anna Maria foar har tiid útsûnderlik. Hja wie dan ek wrâldferneamd. Hiel wat represintativer foar har dagen wie hja lykwols troch har strang religieuze ynslach. Lang om let keas hja der, om redenen dy’t mei it leauwe te krijen hiene, foar om har út de wrâld werom te lûken en har oan te sluten by in sekte yn Fryslân.
Wûnderbern
Dat yntins rjochtsjen op it leauwe wie ek eigen oan it gesin dêr’t Anna Maria út kaam. De Schurmannen wiene begoedige aadlike Antwerpske flechtlings, dy’t nei de fal fan Antwerpen yn 1585 úteinlik yn Utert bedarren. Dêrnei, yn 1623, ferfear Anna Maria har heit mei syn húshâlding nei Frjentsjer om dêr kolleezjes te folgjen fan de puriteinske Ingelske professor William Ames. Nei syn dea gie de widdo mei har bern yn 1626 werom nei Utert.Yn Utert makke Anna Maria har in namme. Hja wie in wûnderbern dat al yn har jonge jierren profitearje koe fan it ûnderwiis oan hûs, dat benammen foar har bruorren ornearre wie. Sa learde hja Gryksk en Latyn en sels Hebrieusk, Galdeesk, Syrysk, Etiopysk en Arabysk. Ek ûntjoech hja har ta in kundich (portret)keunstneres.
Gerdyntsje
Anna Maria kaam yn de kunde mei gelearden en skriuwers út hiele Europa wei. Hja priizgen yn alle talen har erudysje en keunstsinnigens. Yn 1638 skreau hja in boek oer de gaadlikens fan de frou foar de wittenskip. It is tekenjend dat hja wittenskiplike kennis seach as is ynstrumint om de bibel mei te bestudearjen. As iennige frou yn Nederlân krige hja tastimming om – fan efter in gerdyntsje wei! – de kolleezjes fan Gisbertus Voetius mei te meitsjen. Mei dy ortodokse teolooch, buorman en freon, mar ek mei in soad oare gelearden, skriuwers en hegerein fan ferskate Europeeske hôven – manlju likegoed as froulju – diskusjearre Anna Maria van Schurman oer wittenskip en filosofy, oer de útlis fan de bibel, oer it wiere leauwe, en oer de situaasje fan de tsjerke.
Libben wije oan God
Voetius en in protte fan de lju om him hinne wiene oanhingers en gongmakkers fan de Neiere Reformaasje, in beweging dy’t fan de ein fan de sechstjinde ieu ôf rûnom yn Europa oprôp ta gruttere frommens en ta in nauwere bân tusken libben en leare. Ek by Anna Maria van Schurman bestie dat ferlet fan suverjen. Troch har broer Johan Godschalk kaam hja yn de kunde mei Jean de Labadie, in Geneefsk predikant fan deselde rjochting. Hja rekke sa yn de besnijing fan dy syn ideeën oer it suverjen fan it leauwe en it mijen fan de wrâld dat hja har by him oansleat, doe’t De Labadie yn 1669 út de tsjerke stapte. Hja swarde alle geleardens, alle kontakten en al it ierdsk besit ôf om har te wijen oan in libben foar God.
Stjerre yn Wiuwert
Nei in swalkerstocht troch Dútslân fêstigen de labadisten har yn 1675 yn Wiuwert. Hja belutsen de Waltastins fan de frellen Van Aerssen van Sommelsdijk en rjochten dêromhinne ûnderkommens yn foar de al mar oanwinnende leauwensmienskip. Der wiene mear wittenskippers en keunstners lid fan – wat neamd waard – it ‘húsgesin’, lykas de ferneamde dokter Hendrik van Deventer en de skilderes Maria Sibylla Merian. De leden fan de sekte foarseagen yn har deistich ferlet troch it bewurkjen fan it lân, it bakken fan bôle en it spinnen fan wol. Harren komst nei Wiuwert joech frijwat opskuor. De Fryske synoade besocht om harren út Fryslân weigean te litten. Underwilens krigen hja in soad belangstelling. Lju út binnen- en bûtenlân, somtiden ek ferneamde lju lykas de Ingelske filosoof John Locke, kamen nei Wiuwert ta om de preken by te wenjen. It tal leden woeks oant sawat fjouwerhûndert.Anna Maria van Schurman is yn Wiuwert weirekke, in pear jier ear’t de sekte útinoar spatte soe. Hja wie en is in toanbyld fan hoe’t wittenskip, leauwe en froulikens yn it ferline yn in folslein oare ferhâlding ta inoar stiene as hjoed de dei.
