De moderne wetenschap heeft belangrijke wortels in de 18e-eeuwse Verlichting. Het Arnhemse ‘Prodesse Conamur’ is het oudste nog bestaande plaatselijke Verlichtingsgenootschap van Nederland. De eerste ledenlijst uit 1792 geeft namen van vooral juristen, bestuurders en predikanten.
Verlichte genootschappen
‘Ons doel is tot nut te strekken’. Dat is nog steeds de zinspreuk van het genootschap ‘Prodesse Conamur’ uit Arnhem. De vereniging heeft in haar meer dan twee eeuwen durende bestaan verschillende namen gehad, maar altijd dezelfde leus. In de tweede helft van de 18e eeuw schoten ‘nuttige’ verenigingen als paddenstoelen uit de grond in Nederland. De nieuwe genootschappen propageerden de ideeën van de Verlichting.
Opvallend is dat onder de leden van het eerste uur van Prodesse veel predikanten waren. Geloof en wetenschap gingen in Arnhem blijkbaar goed samen. ‘Den gemeenen man wijser te maaken’ was altijd het doel van het genootschap geweest. Toen Prodesselid en predikant Johannes Stolk in 1794 een pleidooi hield voor de verheffing van de gewone burger, lieten de stadsbestuurders duidelijk weten niets van die ‘verderfelijke nieuwigheden’ te willen weten. Stolk werd uit Arnhem en Gelderland verbannen en zelfs door het geschrokken Prodessebestuur geroyeerd. Na de komst van de Fransen in 1795 werd Stolk in ere hersteld, maar hij bedankte toen feestelijk voor die rehabilitatie.
Lorentz
Een van de belangrijkste wapenfeiten van ‘Prodesse’ was de bijdrage aan de stichting van de Arnhemse Bibliotheek in 1856. Natuurwetenschappelijke lezingen werden in de beginjaren van haar bestaan ook door ‘Prodesse Conamur’ gehouden, maar langzamerhand ontwikkelde het genootschap zich tot een letterkundige en later puur historische vereniging. De natuurwetenschappelijke activiteiten gingen naar het genootschap ‘Tot nut en vergenoegen’. Het genootschap kreeg later de naam van haar oprichter, de apotheker Wessel Knoops.
Voorzitter van die vereniging was o.a. schoolmeester Geurt Timmer. Op zijn avondschool aan de Hommelseweg liet hij zijn leerling Hendrik Lorentz kennismaken met de geheimen van de natuurkunde. Voor de jonge Lorentz kwam vervolgens de opening de nieuwe Hoogere Burger School aan het Willemsplein precies op tijd. Hij begon direct in het openingsjaar van de school (1866). De opvolger van de stedelijke HBS heet nu Lorentz Lyceum en houdt zo de nagedachtenis aan zijn beroemdste leerling levend.
Portret van de familie Knoops
De rondreizende schilder Rienk Jelgerhuis portretteerde in 1798 de familie Knoops. Vader Hendrik Gijsbert was lid van Prodesse Conamur en het opengeslagen boek is de getuigenis van de letterkundige interesse van de apotheker. Dat het gezin Knoops al vroeg belangstelling had voor de natuurkunde, laat de elektriseermachine zien, die tussen vader Hendrik Gijsbert en moeder Johanna Frederica in staat. Hun zoon Wessel Knoops, niet afgebeeld op dit familieportret, was in 1824 oprichter van het genootschap ‘Tot nut en vergenoegen’.
Rechten
Jan de Vries, CC-BY-NC
