Tot de oudste, meer informele, verenigingen behoorden enkele leesgezelschappen, zoals 'Onderling Genoegen' in Velp, dat uit 1850 stamt. Omstreeks 1890 telde Rheden in totaal twintig verenigingen met een koninklijke goedkeuring, waarvan er in Velp negen gevestigd waren, in Dieren vijf, Rheden drie, Ellecom twee en De Steeg één. De eerste officiële verenigingen dragen vrijwel allemaal een godsdienstig karakter; de oudste daarvan is: "Vereniging tot Instandhouding van de Algemene Christelijke Bewaarschool" in Dieren uit 1867. In Ellecom bestond sinds 1870 de Christelijke Jongelingsvereniging "De vreze des Heeren". Op het culturele vlak ontstond al vroeg de behoefte om samen muziek te maken en te zingen; daar vloeide de oprichting van koren, een vioolclub (in De Steeg) en vooral de muziekkorpsen uit voort. Tussen 1871 en 1914 kregen de meeste Rhedense dorpen hun eigen korps (Velp 1871, Laag-Soeren 1890, Ellecom-De Steeg 1893, Rheden 1896 en Spankeren (1914). Veel volksfeesten werden opgeluisterd met hun muziek. Ook de Oranjeverenigingen en de toneelclubs begonnen in deze periode hun bestaan. Als uitvloeisel van diverse emancipatiebewegingen (katholieken, gereformeerden en arbeiders) werden uiteenlopende verenigingen voor de eigen doelgroep opgericht, zoals de Woningbouwvereniging St. Josef in Velp. In 1922 kwam in Velp met PALVU ("Proletariërs Aller Landen Verenigt U") een muziekvereniging tot stand die sympathiseerde met het socialisme.
Verspreid over Rheden ontstonden verenigingen die zorg droegen voor de minder bedeelden in de samenleving naast de kerken en de overheid. Zo hield vanuit de Geërfden van Velp een commissie zich bezig met werkverschaffing voor werkelozen. In 1894 werden die activiteiten overgenomen door de vereniging "Hulp in Nood" te Velp. In 1882 kwam er een departement van het Nut tot het Algemeen in Rheden van de grond die zorgde voor allerlei initiatieven op sociaal gebied. Mede daardoor ontstonden er huisvlijtverenigingen en een Nutskleuterschool.
Sport werd eerst voornamelijk door de elite in verenigingsverband beoefend, maar weldra ook door andere lagen van de bevolking. In 1886 werden de eerste sportclubs opgericht, te weten de "Kegelclub" in Dieren en de gymnastiekvereniging "Paul Kruger' in Velp. In 1887 werd de vereniging nu bekend als schietvereniging "Velp-Rosendael" opgericht. In datzelfde jaar stelde de eigenaar van Biljoen, de heer Lüps, een terrein aan de Ossendaalselaan in Velp beschikbaar voor de vereniging, die als zinspreuk L.U.P.S. (leert uiterst precies schieten) hanteerde. Nog steeds vindt op die plek jaarlijks het vogelschieten plaats.
In 1901 werd in Velp de eerste voetbalvereniging in de regio opgericht, namelijk de "voetbal- en atletiekvereniging Olympia", een vereniging die we nu kennen als VVO. In 1904 werd in Rheden ook een voetbalclub opgericht, nu bekend als VV Rheden. De Velpse jurist mr. H.M. van der Zandt stond aan de wieg van voetbalvereniging Gelria en de hieruit voortgekomen drumband die zijn naam ging dragen. Hij was ook de grondlegger van het jeugdwerk in Velp.
De ontluikende belangstelling voor natuur en natuurbescherming uitte zich onder meer in de oprichting van de vereniging Natuurmonumenten in 1905, voorafgegaan door de oprichting van de natuurvereniging "De Maatschappij voor Tuinbouw en Plantkunde, afd. Velp en Omstreken" in 1878. Deze bevorderde de liefde voor bloemen en planten onder de schooljeugd, o.a. door het uitreiken van de Hugenholtzprijs. In 1919 wordt de "Afdeling Velp van de Vereniging de Nederlandse Padvinders" opgericht. De "Velpsche Woudlopers" sloten zich in 1922 hierbij aan.
Auteur: Fineke Burgers
