Het tegenwoordige Nederlandse koningshuis stamt af van de Nassau's in Friesland. Met de dood van de kinderloze stadhouder Willem III in 1702 was de Hollandse tak van de familie Oranje-Nassau uitgestorven. De lege plek van stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland en Overijssel werd uiteindelijk – na een lang stadhouderloos tijdperk – opgevuld door de Friese stadhouder Willem Karel Hendrik Friso, een telg uit de Friese tak van de Nassau's. Dat hij nu Willem IV werd, was niet in de laatste plaats het werk van een vrouw, Maria-Louise van Hessen-Kassel.
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
De band tussen Friesland en het huis Nassau was indertijd in 1584 gelegd met het stadhouderschap van Willem Lodewijk (1560-1625), graaf van Nassau. Evenals zijn oom Willem van Oranje werd hij geboren op slot Dillenburg. Oorspronkelijk trad een stadhouder op als plaatsvervanger van de landsheer. Nadat in 1581 de Spaanse koning al was afgezworen, besloten de opstandige gewesten in 1588 om definitief af te zien van het zoeken naar een geschikte vorst. Zij gingen met elkaar verder als Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, waarin elk gewest autonoom was. In dit nieuwe staatsbestel fungeerde de stadhouder als de hoogste ambtenaar in dienst van de Staten van Friesland. Op basis van zijn instructie voerde hij zowel militaire als bestuurlijke taken uit. Zo was Willem Lodewijk kapitein-generaal van de door Friesland betaalde regimenten en benoemde hij met Gedeputeerde Staten en het Hof van Friesland respectievelijk grietmannen en stadsbestuurders.
"Us Heit"
Minstens zo belangrijk was zijn informele invloed, die hij vooral te danken had aan zijn reputatie als succesvol legeraanvoerder in de oorlog tegen Spanje. Daardoor kon Willem Lodewijk grote invloed uitoefenen, onder andere op het onderling gekrakeel van de Friese regenten en bij kerkelijke conflicten. Op die manier fungeerde hij als symbool van de eenheid van het gewest Friesland. Al bij zijn leven kreeg hij de erenaam ‘Us heit’ – ‘onze vader’.
Sterke positie Nassau's in Friesland
In tegenstelling tot het machtige gewest Holland kende Friesland tot het einde van de Republiek in 1795 geen stadhouderloze tijdperken. Steeds traden mannelijke leden uit het hoogadellijke huis Nassau (later Oranje-Nassau) als stadhouder op en bij een eventueel vroegtijdig overlijden trad zijn echtgenote op als regentes voor hun minderjarige zoon. Met name de politieke woelingen in de jaren 1672 en 1748 versterkten in Friesland de positie van de stadhouder en diens familie. In 1675 werd het stadhouderschap erfelijk verbonden aan de Nassau's en vanaf omstreeks 1750 kon de stadhouder door toename van benoemingsrechten zijn invloed nog verder uitbreiden.
Hofcultuur van de Nassau's
Het overwicht dat de Nassau-dynastie ten opzichte van andere invloedrijke groeperingen en individuen in Friesland genoot, kwam tot uitdrukking in hun levensstijl. Zo werden de stadspaleizen te Leeuwarden verfraaid en werd een buiten aangelegd in Oranjewoud. Pas in de achttiende eeuw zou het hof van de ‘Friese’ Nassau's vorstelijke allure krijgen. Het aandeel van de echtgenotes van de stadhouders is voor die hofcultuur altijd belangrijk geweest. Zij bemoeiden zich met kunst, muziek en werelds vermaak aan het hof en ook genoten vroomheid en barmhartigheid hun warme belangstelling.
Anna van Hannover
In 1734 trouwde in Londen stadhouder Willem Karel Hendrik Friso, prins van Oranje en vorst van Nassau, met de Engelse koningsdochter Anna van Hannover. Het paar vestigde zich in Leeuwarden. Daar woonde ook Willems moeder, Maria-Louise van Hessen Kassel, de weduwe van de jong overleden stadhouder Johan Willem Friso. Maria Louise ijverde sterk voor dit huwelijk, omdat het in haar ogen een opstap zou kunnen zijn naar het erfstadhouderschap van haar zoon in de hele Republiek. Op dat moment was Willem nog slechts stadhouder in Friesland, Groningen, Drenthe en Gelderland.
Oorlog met Frankrijk
De bestuurders in Holland prefereerden echter een toestand van stadhouderloosheid. De door moeder, zoon en schoondochter zo verlangde doorbraak kwam in 1747. Oorlog met Frankrijk leidde toen tot beroering onder de bevolking en de regenten in de Republiek, waarna Willem IV werd benoemd tot stadhouder in alle gewesten. Willem en Anna verhuisden met hun hele hofhouding onmiddellijk naar Den Haag. Niet langer mocht Leeuwarden zich een hofstad noemen. Maria Louise – in de volksmond heette ze liefkozend Marijke Meu – bleef in Friesland achter, waar ze in 1765 stierf.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
It notiidske Nederlânske keningshûs skaait ôf fan de Nassau's yn Fryslân. Mei de dea fan de bernleaze steedhâlder Willem III yn 1702 wie de Hollânske tûke fan de famylje Oranje-Nassau útstoarn. It lege plak fan steedhâlder fan Hollân, Seelân, Utert, Gelderlân en Oerisel waard by einsluten – nei in lang steedhâlderleas tiidrek – opfolle troch de Fryske steedhâlder Willem Karel Hendrik Friso, in telch fan de Fryske tûke fan de Nassau's. Dat hy no Willem IV waard, wie net yn it lêste plak it wurk fan in frou, Maria Louise van Hessen-Kassel.
Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen
De bân tusken Fryslân en it hûs Nassau wie doedestiids, yn 1584, lein mei it steedhâlderskip fan Willem Lodewijk (1560-1625), greve fan Nassau. Lykas syn omke, Willem van Oranje, wie er berne op it slot Dillenburg. Oarspronklik wie in steedhâlder de plakferfanger fan de lânshear. Nei’t yn 1581 de Spaanske kening al ôfsward wie, besleaten de opstannige gewesten yn 1588 om definityf ôf te sjen fan it sykjen nei in gaadlike foarst. Hja giene mei-inoar troch as Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen, dêr’t elts gewest autonoom yn wie. Yn dat nije steatsbestel fungearre de steedhâlder as de heechste amtner yn tsjinst fan de Steaten fan Fryslân. Op basis fan syn ynstruksje fierde er militêre likegoed as bestjoerlike taken út. Sa wie Willem Lodewijk kaptein-generaal fan de troch Fryslân betelle rezjiminten en beneamde er mei Deputearre Steaten en it Hof fan Fryslân respektyflik grytmannen en stedsbestjoerders.
Us Heit
Op syn minst sa wichtich wie syn ynformele ynfloed, dy’t er benammen te tankjen hie oan syn reputaasje as suksesfol legeroanfierder yn de oarloch tsjin Spanje. Sadwaande koe Willem Lodewijk grutte ynfloed útoefenje, ûnder oare op de ûnderlinge strideraasje fan de Fryske reginten en by tsjerklike konflikten. Op dy wize fungearre er as symboal fan de ienheid fan it gewest Fryslân. Al by syn libben krige er de bynamme ‘Us heit’.
Sterke posysje Nassau's yn Fryslân
Oars as it machtige gewest Hollân hie Fryslân oan de ein fan de Republyk yn 1795 ta gjin steedhâlderleaze tiidrekken. Hieltiten wer waarden manlike leden fan it heechaadlik hûs Nassau (letter Oranje-Nassau) steedhâlder en by in eventueel ier ferstjerren koe de frou regintesse wêze foar harren minderjierrige soan. Benammen de politike reboelje fan de jierren 1672 en 1748 sterke de posysje fan de steedhâlder en syn famylje yn Fryslân fuort. Yn 1675 waard it steedhâlderskip erflik ferbûn oan de Nassau's en fan om 1750 hinne ôf koe de steedhâlder troch it tanimmen fan beneamingsrjochten syn ynfloed noch fierder útwreidzje.
Hofkultuer fan de Nasaus
It oerwicht dat de Nassau-dynasty yn relaasje ta oare ynfloedrike groepearrings en yndividuen yn Fryslân hie, kaam ta utering yn harren libbensstyl. Sa waarden de stedspaleizen te Ljouwert opkreaze en waard der in bûten oanlein yn Oranjewâld. Pas yn de achttjinde ieu soe it hof fan de ‘Fryske’ Nassaus foarstlike alluere krije. It oanpart fan de oare helten fan de steedhâlders hat foar dy hofkultuer altiten wichtich west. Hja bemuoiden har mei keunst, muzyk en wrâldsk fermeits oan it hof en ek hiene hja waarme belangstelling foar frommens en barmhertigens.
Anna van Hannover
Yn 1734 troude steedhâlder Willem Karel Hendrik Friso, prins fan Oranje en foarst fan Nassau, yn Londen mei de Ingelske keningsdochter Anna van Hannover. It pear sette him yn Ljouwert nei wenjen. Dêr wenne ek Willem syn mem, Maria Louise van Hessen-Kassel, de widdo fan de al jong ferstoarne steedhâlder Johan Willem Friso. Maria Louise sette har bot yn foar dat houlik, om’t it yn har eagen in opstap wêze kinne soe nei it erfsteedhâlderskip fan har soan yn de hiele Republyk. Op dat stuit wie Willem allinne noch mar steedhâlder yn Fryslân, Grinslân, Drinte en Gelderlân.
Oarloch mei Frankryk
De bestjoerders yn Hollân preferearren lykwols in tastân fan steedhâlderleazens. Yn 1742 kaam de trochbraak dy’t mem, soan en skoandochter sa graach woene. Oarloch mei Frankryk late doe ta opskuor ûnder de befolking en reginten yn de Republyk, wêrnei’t Willem IV beneamd waard ta steedhâlder yn alle gewesten. Willem en Anna ferfearen mei de hiele hofhâlding fuortdaalk nei Den Haach. Ljouwert mocht himsels net langer in hofstêd neame. Maria Louise – yn de folksmûle krige hja de bynamme Marijkemuoi – bleau efter yn Fryslân, dêr’t hja yn 1765 stoar.
