Ook dominees van de Hervormde Kerk raken in de achttiende eeuw in de ban van de ideeën van de Verlichting. Dat heeft gevolgen voor hun ideeën over godsdienst én de politiek. In de Franse Tijd staan de predikanten van onder andere Grootegast, Lettelbert, Marum en Zuidhorn aan de kant van de Patriotten. Na de Franse tijd ontwikkelen Godgeleerden aan de Rijksuniversiteit onder leiding van ds. Hofstede de Groot nieuwe ideeën over het geloof – de zogenoemde Groninger Richting. Een belangrijk deel van het kerkvolk gaat niet mee met deze nieuwlichterij. Zij verlangen terug naar het ‘oude’ geloof waarin de Bijbel centraal staat en de dominee preekt over de zondigheid van de mens en zijn boetedoening.
Oefenaren
Al in de achttiende eeuw zijn zogenoemde ‘oefenaren’ enorm populair. Dat zijn vaak gewone mensen die de Bijbel en de catechismus goed kennen en die op eigen houtje strenge preken geven. Fridse Cornelis uit Visvliet is zo’n oefenaar. Hij is arbeider en dus onbevoegd als predikant. Toch spreekt hij gelovigen in onder andere Lutjegast, Tolbert en Zevenhuizen vanaf 1790 geregeld toe over het ware geloof en de zondigheid van de mens. Zelf is hij niet van onbesproken gedrag, maar als er ergens een nieuwe dominee gevonden moet worden, springt hij daar in de tussentijd ook wel eens in. Hij doet dat behalve in zijn woonplaats Tolbert ook in Lagemeeden, Leek, Niebert en Nuis en Opende. Met de opbrengsten van de collecte verdient hij een aardige extra boterham. Vanwege deze bijverdiensten krijgt Fridse het aan de stok met de overheid: alleen bevoegde predikanten mogen preken. Na 1796 – kerk en staat zijn dan gescheiden – krijgt hij ruzie met de kerk die ook niet wil dat hij voor predikant speelt. Dat doet hij toch, onder andere in Zoutkamp en in Ulrum. Met name in Ulrum zijn de mensen zeer tevreden over zijn optreden, maar op verzoek van de hervormde kerk zet de politie hem toch de gemeente uit…
Afscheiding
Na de Franse Tijd zijn er predikanten die met deze orthodoxe stroming meegaan. Ook zij willen dat in de kerk de leer van Calvijn weer meer centraal komt te staan. Dominee Hendrik de Cock (1801 – 1842) behoort tot deze groep en is predikant in hetzelfde Ulrum. Na conflicten, waar zelfs de politie en het leger aan te pas komt, sticht De Cock met behulp van de kerkeraad en veel inwoners van Ulrum in 1834 een kerk náast die van de Hervormden: de Christelijk Afgescheiden Gemeente. In heel Groningen en Drenthe sluiten zich daar al snel veertig gemeenten bij aan. Aanhangers van deze gereformeerden zijn vooral ‘kleine luyden’: eenvoudige middenstanders en arme arbeiders.
Ds. de Cock komt een paar maal spreken in het huis ‘Het witte hek’ in Briltil. In 1838 stichten winkelier Jan Roelf Geut (1806 – 1875) en schoenmaker Bouke Jurjens Woldijk (1778 – 1857) in Zuidhorn de eerste christelijk afgescheiden gemeente in het Westerkwartier. In 1847 bouwen zij in Enumatil, dat precies op de grens ligt van de gemeenten Leek, Oldekerk en Zuidhorn, een eigen kerkgebouw. Van heinde en verre – uit Zuidhorn, Oostwold en Lettelbert, en van nog verder weg– gaan gereformeerde gelovigen daar ’s zondags te voet naartoe. In 1861 opent in Enumatil ook de eerste gereformeerde basisschool van Nederland haar deuren.
Michigan
Alleen al tussen 1846 en 1850 trekken meer dan 5000 leden van Afgescheiden Gemeenten vanuit Nederland naar de Verenigde Staten. Daar stichten ze nederzettingen als Holland en Zeeland in Michigan. Als vlak daarna de grote landbouwcrisis uitbreekt volgen nog eens tienduizenden Nederlandse en Duitse geloofsgenoten hun voorbeeld. Vaak vertrekken ze in groepen: in 1873 volgen 136 landarbeiders uit de gemeente Grijpskerk dominee De Boer uit Niezijl naar Grand Rapids, Michigan. Uit de Gemeente Oldehove vertrekken tussen 1880 – 1900 zo veel mensen naar Amerika dat de bevolking er een tijdje krimpt. Ook van deze emigranten is driekwart gereformeerd. In Grand Rapids, Michigan is 40% van de bevolking van Nederlandse of Duitse afkomst. De lokale Universiteit, het Calvin College, start als opleidingsschool voor Nederlandse gereformeerde predikanten.
Thematische lijnen
- Wat geeft betekenis? - zingeving en levensbeschouwing
- Woord en beeld verbinden - taal, kunst en cultuur
- Wie telt er mee? - sociale (on)gelijkheid
Verwijzingen
- Canon van Groningen: De Afscheiding
- Canon van Drenthe een ander geloof (po) een ander geloof (vo)
