Vorstenheerschappij
De overgang van Friese vrijheid naar vorstenheerschappij werd door sommige Friezen van harte verwelkomd. Daar kon opportunisme in meespelen, maar het kon ook gaan om een keuze uit overtuiging. De overtuiging namelijk dat de Friese vrijheid niets meer opleverde dan interne strijd en dat stabiliteit en vooruitgang alleen van een sterke vorst kon worden verwacht. Een familie die die overtuiging was toegedaan en bovendien enkele mannen van formaat geleverd heeft, is het geslacht Aytta. Boven alles uit steekt de imposante figuur van Viglius (1507-1577), een topjurist en topdiplomaat, die buiten Friesland carrière gemaakt heeft, maar toch zijn leven lang verbonden is gebleven met zijn Friese patria. Minder bekend, maar ook hoog opgeklommen in de vorstendienst, is zijn oom Bucho (1465-1528). Samen omspannen ze bijna heel het tijdperk van vorstenheerschappij in Friesland.
Bucho Aytta
De Aytta’s waren een familie van eigenerfde boeren uit de omgeving ten zuiden van Leeuwarden. Nog altijd is de naam Aytta-state verbonden aan de plaats Swichum, waar Bucho Aytta is geboren. Nadat hij aan de universiteit in Leuven een graad in de rechten had behaald, koos hij voor een carrière als geestelijke. In 1499 benoemde de nieuwe machthebber hertog Albrecht van Saksen Bucho, op dat moment pastoor van Huizum, tot raadsheer van het hofgerecht, de nieuw ingesteld hoogste rechtsinstantie van Friesland. Een jaar later brak een grote opstand uit tegen het Saksische gezag. Bucho was een van de raadsheren die trouw bleven aan de Saksische heer. Na het neerslaan van de opstand werd hij ook opgenomen in de Hoge Raad, het hoogste bestuurscollege van Friesland. Al snel werd hij nu uitgezonden voor diplomatieke missies, tot aan Gent en Calais. In 1515 trad hij in dienst van Karel V, de nieuwe Habsburgse landsheer van Friesland, die hij bijstond bij het vestigen van zijn gezag in dit balsturige gebied. De beloning bleef niet uit: hij werd nu benoemd tot raadsheer in het Hof van Holland. Zo werd hij de eerste Fries die carrière zou maken in Den Haag.
Viglius Aytta
Viglius (eigenlijk Wigle) was een zoon van Bucho’s broer Folkert. Hoewel hij de toenaam Zuichemus zou kiezen, is hij niet in Swichum geboren, maar in Barrahuis onder Wirdum. Al jong werd hij door zijn oom in huis genomen. Die stippelde ook zijn studiepad uit. Als vermaard jurist, bovendien intimus van de grote humanist Erasmus, bouwde Viglius vanaf 1534 aan een carrière in Duitsland, waar hij verscheidene ambten bekleedde. Acht jaar later nam Karel V hem in dienst. Dat was het begin van een steile carrière, die hem op de allerhoogste ambtelijke posities van de Nederlanden bracht: president van de Geheime Raad en president van de Raad van State. Daarmee was hij een soort minister-president van de Nederlanden, met Brussel als residentie. Als zodanig maakte hij nog het begin mee van de opstand tegen het bewind van Filips II (de Tachtigjarige Oorlog), waar ook Friesland aan meedeed. Hoeveel moeite Viglius ook had met vooral het optreden van de hertog van Alva, tot aan zijn dood in 1577 is hij trouw gebleven aan de koning. Sinds het begin van de jaren vijftig heeft hij zijn best gedaan om Friesland zo stevig mogelijk aan het Habsburgse gezag te binden, vooral door leden van zijn familie hier aan belangrijke ambten te helpen. In 1580 is in Friesland een eind gekomen aan de heerschappij van Filips II en daarmee – na ruim tachtig jaar – ook aan de vorstenheerschappij. Het zal duidelijk zijn dat dit beslist niet aan de Aytta’s heeft gelegen.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Foarstehearskippij
De oergong fan Fryske frijheid nei foarstehearskippij waard troch guon Friezen fan herten ferwolkomme. Dêr koe opportunisme yn meispylje, mar it koe ek gean om in kar út oertsjûging. De oertsjûging nammentlik dat de Fryske frijheid neat oars oplevere as ynterne striid en dat stabiliteit en foarútgong allinnich fan in sterke foarst ferwachte wurde koene. In famylje dy’t dy oertsjûging tagedien wie en boppedat inkelde mannen fan kwizekwânsje oplevere hat, is it geslacht Aytta. Boppe alles út stekt de ymposante figuer fan Viglius (1507-1577), in topjurist en topdiplomaat, dy’t bûten Fryslân karriêre makke hat, mar dochs syn libben lang ferbûn bleaun is mei syn Fryske patria. Minder bekend, mar ek heech klommen yn foarstetsjinst, is syn omke Bucho (1465-1528). Tegearre omspanne se hast it hiele tiidrek fan foarstehearskippij yn Fryslân.
Bucho Aytta
De Aytta’s wiene in famylje fan einierde boeren út de krite krekt súdlik fan Ljouwert. Noch altiten is de namme Aytta-state ferbûn oan de pleats yn Swichum dêr’t Bucho Aytta berne is. Nei’t er oan de universiteit fan Leuven in graad yn de rjochten helle hie, keas er foar in geastlike karriêre. Yn 1499 beneamde de nije machthawwer yn Fryslân, hartoch Albrecht fan Saksen, Bucho, op dat stuit pastoar fan Huzum, ta riedshear yn it hofgerjocht, de nij ynstelde heechste rjochtsynstânsje fan Fryslân. In jier letter briek in grutte opstân út tsjin it Saksyske gesach. Bucho wie ien fan de net safolle riedshearen dy’t trou bleauwen oan de Saksyske hear.
Karel V
Nei it delslaan fan de opstân waard er ek opnommen yn de Hege Rie, it heechste bestjoerskolleezje fan Fryslân. Rillegau waard er no útstjoerd op diplomatike misjes, oant yn Gent en Calais. Yn 1515 gie er oer yn tsjinst fan Karel V, de nije Habsburger lânshear fan Fryslân, dy’t er bystie by it fêstigjen fan syn gesach yn dit balstjoerige gebiet. De beleanning bleau net út: hy waard no beneamd ta riedshear yn it Hof fan Hollân. Sa waard er de earste Fries dy’t karriêre meitsje soe yn Den Haach.
Vigliua Aytta
Viglius (eins Wigle) wie in soan fan Bucho’s broer Folkert. Hoewol’t er de tanamme Zuichemus kieze soe, is er net yn Swichum berne, mar op Barrahûs ûnder Wurdum. Al jong waard er troch syn omke yn ’e hûs nommen. Dy stippele ek syn stúdzjepaad út. As ferneamd jurist, boppedat intimus fan de grutte humanist Erasmus, boude Viglius sûnt 1534 oan in karriêre yn Dútslân, dêr’t er ferskate amten beklaaide. Acht jier letter naam Karel V him yn tsjinst. Dat wie it begjin fan in steile karriêre, dy’t him op ’e alderheechste amtlike posysjes yn de Nederlannen brocht: presidint fan de Geheime Rie en presidint fan de Rie fan Steate. Dêrmei wie er in foech minister-presidint fan de Nederlannen, mei Brussel as residinsje.
Filips II
As sadanich makke er noch it begjin mei fan de opstân tsjin it bewâld fan kening Filips II (de Tachtichjierrige Oarloch), dêr’t ek Fryslân oan meidie. Hoefolle muoite oft Viglius ek hie mei benammen de hartoch fan Alva syn optreden, oant syn dea yn 1577 is er trou bleaun oan de kening. Sûnt it begjin fan de jierren fyftich hat er war dien om Fryslân sa stevich mooglik oan it Habsburger gesach te binen, foaral troch leden fan syn famylje hjirre oan wichtige amten te helpen.Yn 1580 is yn Fryslân in ein kommen oan de hearskippij fan kening Filips II en dêrmei – nei goed tachtich jier – ek oan de foarstehearskippij. It sil dúdlik wêze dat dat perfoarst net oan de Aytta’s lein hat.
