1496 - 1561

Menno Simons

De doperse Reformatie in Friesland - De doperske Reformaasje yn Fryslân

Als er een Fries is, die heel veel volgelingen heeft gekregen, is het Menno Simons. Een kleine anderhalf miljoen doopsgezinde christenen over de hele wereld beschouwen hem als de grondlegger van hun kerk. Doopsgezinden noemen zich dan ook wel Mennonieten. Menno Simons uit Witmarsum was een van de leiders van een nieuwe stroming in het christendom – de mensen die geloofden dat men als volwassene nog een keer gedoopt moest worden en die daarom ook wel wederdopers worden genoemd. Hij krijgt het daarom flink aan de stok met de leiders van die tijd. De tweede helft van zijn leven moet hij dan ook een zwervend bestaan leiden, door Fryslân, Groningen en Noord-Duitsland. Maar zijn aanhang groeide stevig door en zo werd Menno Simons een van de belangrijkste kerkhervormers uit de geschiedenis.

---------------------------------------------------------------------

As der ien Fries is dy’t in hiele kloft echte folgelingen krigen hat, is it Menno Simons. In lytse oardel miljoen doopsgesinde kristenen oer de hiele wrâld beskôgje him as de grûnlizzer fan har tsjerke. Doopsgesinden neame har dan ek wol Mennonieten, of Mennisten. Menno Simons út Wytmarsum wie ien fan de lieders fan in nije streaming yn it kristendom – de minsken dy’t leauden dat jo as folwoeksene noch in kear doopt wurde moasten en dy’t dêrom wol werdopers of werdopers neamd wurde. Hij krige it dêrom flink oan de stok mei de lieders fan dy tiid. De twadde helte fan syn libben moast er dan ek in swalkjend bestean liede, troch Fryslân, Grinslân en Noard-Dútslân. Mar syn oanhing groeide stevich troch en sa waard Menno Simons ien fan de ferneamdste tsjerke-herfoarmers út de skiednis.

Periode
Tijd van steden en staten

Luther
In 1517 was Menno Simons, een boerenzoon uit Witmarsum, 21 jaar oud. Op 31 oktober van datzelfde jaar sloeg de Duitse monnik Maarten Luther in Wittenberg 95 stellingen aan de deur van de plaatselijke slotkapel. Niet het gezag van de kerk, maar het geloof van het individu stond voor Luther centraal. Luthers daad was het symbolisch begin van de Reformatie; de 31ste oktober heet nu nog steeds Hervormingsdag. Menno Simons zou vanuit Friesland meemaken hoe de politieke en godsdienstige verhoudingen in Europa blijvend veranderden en zijn leven en werk zouden met dat proces verweven raken. Langzamerhand zou hij uitgroeien tot een van de leidsmannen van het protestantisme.

'Ketters'
In 1524 werd Karel V – heer der Nederlanden, koning van Spanje en keizer van het Duitse rijk – erkend als heer van Friesland. In de zeven jaren tussen 1517 en 1524 had Luthers kritiek op de katholieke kerk brede verspreiding gekregen, met name door de boekdrukkunst. De eenheid in de katholieke kerk dreigde nu definitief te breken. Door de ‘ketters’ streng te vervolgen, probeerde Karel V dat te voorkomen. Zijn stadhouder in Friesland, Georg Schenck van Toutenburg, joeg op priesters die zich met ‘lutherij’ inlieten en het Hof van Friesland berechtte hen.

Over de jeugd en de opleiding van Menno Simons is weinig bekend. Hij groeide op in wat toen het rijkste deel van Friesland was, maar in politiek en militair gezien roerige en donkere tijden. In 1524 werd hij in Utrecht tot priester gewijd en werd hij vicaris (plaatsvervangend pastoor) in Pingjum. In 1532 trad hij op als pastoor te Witmarsum. Hij had toen al kennis genomen van Luthers vertaling van het Nieuwe Testament.

Munster het Nieuwe Jeruzalem?
Ondertussen had, vooral onder ambachtslieden, een nieuwe en radicalere protestantse stroming massale aanhang gekregen: de anabaptisten, ook wel wederdopers of dopers genoemd. Ze stonden de volwassenendoop voor. Door de prediking van de bontwerker Melchior Hoffman in het Oostfriese Emden had deze in Zwitserland ontstane leer ook Friesland bereikt en er aanhangers gevonden. De onthoofding van de eerste Friese wederdoper, de kleermaker Sicke Frericxzoon, maakte in 1531 grote indruk op Menno Simons.Er ontspon zich daarna een geweldsdrama. Melchior Hoffman had al het einde der tijden en de wederkomst van Christus aangekondigd en meer revolutionaire leiders namen nu zijn bijbelse profetieën over. Ze hielden vol dat in de Duitse stad Munster het Nieuwe Jeruzalem zou ontstaan.

Jan van Leiden
Toen de stad in 1534 in doperse handen kwam en door de nu verdreven bisschop werd belegerd, schoten enkele duizenden wederdopers uit Holland en Friesland te hulp. De zelf gekroonde koning van dit ‘Koninkrijk Sion’, Jan van Leiden, riep nu ook dopers in de Nederlanden op om wapens en proviand te veroveren. Met dit doel bezetten op eerste Paasdag 1535 ook enkele honderden Friese dopers bij verrassing het Oldeklooster bij Bolsward. Na een beleg van acht dagen brak stadhouder Schenck van Toutenburg het verzet. Het overgrote deel van de gevangen genomen dopersen werd omgebracht, onder wie ook Petrus Simons. Ook de stad Munster werd in datzelfde jaar heroverd.

'De stillen in den lande'
Onder de indruk van deze traumatische gebeurtenissen werd Menno Simons de voorman van de belangrijkste pacifistische stroming onder de dopers, de menisten. Zij stonden later bekend als ‘de stillen in den lande’ vanwege hun bewuste afzijdigheid van de wereld. Als lokale gemeenschappen van gelovigen streefden Menno’s volgelingen naar egalitaire gemeenten ‘zonder vlek en rimpel’. Nadat Menno zelf was gedoopt gaf hij in 1536 zijn priesterambt op en trouwde met een voormalige begijn uit Witmarsum. De strenge vervolgingen noopten Menno daarna tot een zwervend bestaan in vooral Oost-Friesland, waarna hij zich uiteindelijk vestigde bij een edelman in Holstein. Tot zijn dood in 1561 bleef de doperse beweging verdeeld. Nog tijdens zijn leven kreeg Menno te maken met felle kritiek van aanhangers van Calvijn. Omstreeks 1600 telde het inmiddels zelfstandige, door calvinisten bestuurde Friesland meer menisten dan calvinisten, maar gedurende de zeventiende eeuw zou die verhouding zich grondig wijzigen.

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Luther
Yn 1517 wie Menno Simons, in boeresoan út Wytmarsum, 21 jier âld. Op 31 oktober fan datselde jier sloech de Dútske muonts Maarten Luther yn Wittenberg 95 stellings oan de doar fan de pleatslike slotkapel. Net it gesach fan de tsjerke, mar it leauwe fan it yndividu stie foar Luther sintraal. Luther syn die wie it symboalysk begjin fan de Reformaasje; de 31ste oktober hjit no noch altiten Herfoarmingsdei. Menno Simons soe út Fryslân wei meimeitsje hoe’t de politike en godstsjinstige ferhâldings yn Europa duorjend feroaren en syn libben en wurk soene mei dat proses ferweve reitsje. Allinken soe er útgroeie ta ien fan de liedsmannen fan it protestantisme.

'Ketters'
Yn 1524 waard Karel V – hear fan de Nederlannen, kening fan Spanje en keizer fan it Dútske Ryk – erkend as hear fan Fryslân. Yn de sân jier tusken 1517 en 1524 rekke Luther syn krityk op de katolike tsjerke wiid ferspraat, benammen troch de boekdrukkeunst. De ienheid yn de katolike tsjerke drige no definityf te ferbrekken. Troch de ‘ketters’ fûleindich te ferfolgjen besocht Karel V dat foar te kommen. Syn steedhâlder yn Fryslân, Georg Schenck van Toutenburg, jage op de prysters dy’t har mei ‘lutherij’ dwaande holden en it Hof fan Fryslân berjochte sokken.

Oer de jongesjierren en de oplieding fan Menno Simons is net in soad bekend. Hy groeide op yn wat doe it rykste part fan Fryslân wie, mar op polityk en militêr mêd wiene it rûzige en tsjustere dagen. Yn 1524 waard er yn Utert ta pryster wijd en waard er fikaris (plakferfangend pastoar) yn Penjum. Yn 1532 wurke er as pastoar yn Wytmarsum. Hy hie doe al weet fan Luther syn oersetting fan it Nije Testamint.

Munster it Nije Jeruzalem?
Underwilens hie, benammen by ambachtslju, in nije en radikalere protestantske streaming massaal oanhing krigen: de anabaptisten, ek wol werdopers of dopersken neamd. Hja wiene foarstanner fan de folwoeksenendoop. Troch it predikjen fan de bûntwurker Melchior Hoffmann yn it Eastfryske Emden hie dy yn Switserlân opkommen leare ek Fryslân berikt en dêr oanhingers fûn. It ûnthalzjen fan de earste Fryske werdoper, de kleanmakker Sicke Frerixzoon, makke yn 1531 grutte yndruk op Menno Simons. Der ûntjoech him dêrnei in geweldsdrama. Melchior Hoffmann hie al de ein fan ’e tiden en it werkommen fan Kristus oankundige en mear revolúsjonêre lieders namen no syn bibelske profesijen oer. Hja woene ha dat yn de Dútske stêd Munster it Nije Jeruzalem ûntstean soe.

Jan van Leiden
Doe’t de stêd yn 1534 yn doperske hannen kaam en troch de no ferdreaune bisskop belegere waard, kamen der in pear tûzen werdopers út Hollân en Fryslân te help.
De selsbekroande kening fan dat ‘Keninkryk Sion’, Jan van Leiden, rôp no ek de dopersken yn de Nederlannen op om wapens en proviand yn hannen te krijen. Mei dat doel besetten op earste Peaskedei 1535 ek in pear hûndert Fryske dopersken yn in ferrassingsoanfal it Oldekleaster by Boalsert. Nei in belis fan acht dagen bruts steedhâlder Schenck van Toutenburg it ferset. It meastepart fan de finzennommen dopersken waard ombrocht, en dêr wie ek Petrus Simons by. Ek de stêd Munster waard yn datselde jier weromwûn.

'De stillen in den lande'
Under de yndruk fan dat traumatysk barren waard Menno Simons de foarman fan de wichtichste pasifistyske streaming ûnder de dopersken, de menisten. Hja stiene letter bekend as ‘de stillen in den lande’ fanwege harren bewuste ôfsidigens fan de wrâld. As lokale mienskippen fan leauwenden stribben Menno syn folgelingen nei egalitêre gemeenten ‘zonder vlek en rimpel’. Nei’t Menno sels doopt wie, joech er yn 1536 syn prysteramt op en troude er mei in eardere begyn út Wytmarsum. De strange ferfolgings twongen Menno dêrnei ta in doarmjend bestean yn, benammen, East-Fryslân, wêrnei’t er him lang om let by in ealman yn Holstein fêstige. Oant syn dea yn 1561 bleau de doperske beweging spjalte. Noch ûnder syn libben krige Menno te lijen fan fûle krityk fan oanhingers fan Calvijn. Om 1600 hinne wiene der yn it yntusken selsstannige, troch kalvinisten bestjoerde Fryslân mear menisten as kalvinisten, mar yn de santjinde ieu soe dy ferhâlding yngeand feroarje.