Utrecht is in het buitenland het meest bekend door de vrede die hier in 1713 werd gesloten. Wie in het register van handboeken kijkt, vindt onder Utrecht soms maar één vermelding: the Treaty of Utrecht, Paix d'Utrecht etc. Eigenlijk is er geen sprake van één vredesverdrag, maar van een hele serie verdragen tussen verschillende oorlogvoerende landen. Die verdragen zijn niet eens allemaal in Utrecht gesloten. Er werd ook getekend in Madrid, in het Zuid-Duitse Rastatt en in het Zwitserse Baden. Het geheel staat echter bekend als de Vrede van Utrecht.
In het Utrechtse stadhuis is vanaf januari 1712 onderhandeld door diplomaten uit heel Europa om een einde te maken aan de Spaanse Successieoorlog, waarbij een groot aantal Europese naties was betrokken. Dat Utrecht de plaats van de onderhandelingen zou worden, was een flinke verrassing voor de stadsbestuurders. Het idee kwam uit de koker van de Engelsen. De Utrechtse vroedschap kreeg het besluit uit Den Haag te horen. Stadssecretaris Everard Harskamp kreeg de opdracht de zaak te organiseren. Hij zorgde ervoor dat de diplomaten behoorlijk ontvangen werden en dat de raadszaal in het stadhuis gereed werd gemaakt voor de onderhandelingen.
De aanwezigheid van meer dan 50 diplomaten en hun personeel had grote gevolgen voor de stad. Honderden vreemdelingen moesten worden gehuisvest en beziggehouden. Voor huiseigenaren, leveranciers, kroegbazen en hoeren was er veel te verdienen, mits de buitenlandse gasten echt betaalden. Sommigen, zoals de Franse ambassadeur Melchior de Polignac, verlieten de stad met achterlating van grote schulden. De afwikkelingsprocedures sleepten zich nog jarenlang voort.
De onderhandelingen in Utrecht verliepen succesvol. In de nacht van 11 op 12 april 1713 zetten de belangrijkste diplomaten hun handtekening. Karel van Oostenrijk, de Habsburgse troonpretendent en nu ook keizer met de naam Karel VI, weigerde echter en vocht nog een tijdje door. Dat leverde echter niet veel op en in 1714 moest hij de verdragen van Rastatt en Baden tekenen. De verdragen, die samen de Vrede van Utrecht vormden, brachten voor lange tijd vrede. In 1738 kon het zilveren jubileum worden gevierd.
Europa was al sinds de zestiende eeuw geteisterd door godsdienstoorlogen en strijd om de hegemonie. Door de Vrede van Utrecht was er een systeem ontstaan van machtsevenwicht en acceptatie van godsdienstige verschillen. Dit heeft het uitgehouden tot de Franse Revolutie en kreeg in 1815 een doorstart met het Wener Congres. Tot aan de Eerste Wereldoorlog is dit systeem blijven bestaan.
De Vrede van Utrecht raakte in Nederland echter vergeten. De grote historische betekenis van deze vrede is pas weer onderkend met de viering van het derde eeuwfeest in 2013.
